COUTUMES DE LA VILLE D'ANVERS.

TEXTE.

SESDEN DEEL.

VAN MISBRUIJCKEN ENDE MISDAEDEN, ENDE VAN BREUCKEN ENDE STRAFFEN DAERTOE STAENDE.

TITEL I.

VAN KEUREN ENDE BREUCKEN, ENDE VAN MISBRUIJCKEN DAERTOE DE KEUREN ENDEBREUCKEN STAEN.

§ 1.

Van keuren ende breucken int gemeijn.

1. Niemant en can noch en mach bedwongen worden eenige breucken te betaelen, hij en waere daerinne bij vonnisse van schepenen gedoempt [, soo verre hij recht versuecken wilt][1].

2. Alle keuren ende breucken, daer geene ordonnantie aff en is hoe ende in wat manieren die bedeijlt ende bekeert moeten worden, volgen d'een derdendeel den heere, d'ander de stadt, ende het derde den aenbrenger.

3. Soo wanneer ijmant ijet hadde bedreven, daerdore hij tegens den heere breuckachtich waere gevallen, ende de partije oock hadde misdaen ende beschadicht, soo verre hij niet machtich genoech en is den heere van de breucke [ende][2] partije van de schade, mincke oft smerte[3] genoech te doen, soo wort partije altijts voldaen voor den heere.

4. Dies moeten de chirurgijns ende medecijns, ende tgene dat de genesingen aengaet, altijt voor al betaelt worden, ende den misbruijcker die aen den heere sijnen breuck niet en can voldoen, wort [gestelt te water ende te broode, oft][4] bij schavotteringe oft andersints gebetert oft gestraft, naer gelegentheijt van de saecke.

5. Breucken bij de beschreven rechten tegens misbruijcken ende over-

p 732

daeden gestelt, tsij van twee oft drij dobbel, oft van sijn eijgen goet oft eenige somme van penningen tot behoeff van partije te verbeuren, en hebben naer deser stadts rechten egeene plaetse, maer wort de straffe ende beteringe van dijen gelaeten ten goet duncken van den heere[5].

6. Niettegenstaende de keuren ende breucken bij deser stadt rechten gestelt, vermogen schouteth, borgemeester ende schepenen dijen aengaende altijts naerder bij ordonnantie te versien, naerdat de gelegentheijt des tijts ende van de misbruijcken tselve soude mogen verheijsschen, soo ende gelijck sij van outs altijts hebben gedaen.

7. Ende al ist dat bij de stadts rechten de keuren ende breucken sijn gestelt, soo mogen de wethouderen de misdoenders oock straffen naer gelegentheijt vant misdaet, ende bovendijen staet partije altijt op haer geheel om beternisse te heijsschen soo naer rechte behoort. Keuren van dracht van wapenen ende gevechten.

8. Niemant en mach binnen dese stadt van Antwerpen moortwapenen draegen, ten waere dat hij van buijten de stadt, te water oft te lande, innequaeme oft vuijtreijsde, op de verbeurte van de selve wapenen, ende sesse guldenen in gelde.

9. Moortwapenen sijn: alle soorten van pijcken, handtaxen[6], worpbijlen, wappers met ijsere coorde, loode, ijsere, metale ende diergelijcke bollen, bussen, stinckroers[7], staele bogen ende alderhande andere stocken oft wapenen, daermede men ijmant van verre can quetsen.

10. Item, moortwapenen sijn : ijsere oft metale hamers, daggen, dollen, poignaerts, priemen ende andere scherpe messen, die gemaeckt sijn om mede te vechten, ende die soo scherp ende smal sijn, dat sij door ijser ende pancier gaen.

11[8]. Item, de weerden ende weerdinnen daer eenigen gast oft gasten

p 734

ter herberge liggen, die met pancieren [, sinck]roers oft anderssints onbehoorlijck gewapent gaen, ende het selve wetende, de weth oft den heere niet en condigen, verbeuren van elcken gewapenden gast vijfftich guldens.

12. De weerden en de weerdinnen sijn gehouden hunne gasten het verboth van geene moortwapenen te draegen te kennen te geven; ende oft sij het niet en deden, moeten selver den breuck betaelen.

13. Ende waert dat de gewapende gasten ijet misdeden, daeraff is den weert oft weerdinne gehouden, gelijck de gene die [tselve gedaen hebben, soo verre die][9] gewapende gasten twee daegen lanck te vorens gewapent in hun huijs gelegen hadden oft aldaer gelogeert hadden geweest.

14. Als ijmant met moortwapenen over straete gaet, mach den officier ende sijne dienaers hem die terstont affnemen; ende oft hij weijgerde die over te leveren, soude, boven de voorgaende pene, vallen in de boete van andere sesse guldenen.

15. Die moortwapenen treckt op[10] eenen anderen daermede te evelen[11], verbeurt dertich guldens; ende treckt hij die alleene om hem daermede te verweiren, tselve sal hem te staede comen, ten goetduncken van de heeren.

16. Item, die ijmant slaet oft quetst met moortwaepenen verbeurt twee hondert guldenen; ende oft hij daermede een ander hadde verminckt, is om drij hondert guldens, oft om sijn een handt, ten waere hij tselve hadde gedaen vuijt nootweire, als voore.

17. Item, als ijmant met lanck geweir oft[12] met een pijcke, hellebaerde oft ander diergelijcke tusschen beijde compt, om andere te scheijden, tselve compt hem te staede, ten goetduncken van de weth, alwaert oock dat daer ijmandt bij ongeluck waere gequetst.

18. Soo wie op eenen anderen weir oft geslegen wapenen treckt[13], verbeurt van elcken trecke twelff guldenen; ende die mette voerschreve wapenen ijmanden sloege oft stake, sonder quetsen oft wonden, verbeurt achthien guldens.

p 736

19. Maer soo wie ijmanden mette selve wapenen slaet ende quetst sonder mincke verbeurt dertich guldens; ende isser mincke, oft dat hij met sulcke wapenen ijmant steckt, verbeurt sestich guldenen.

20. Item, die ijmanden slaet met eenen cluppel oft stoeke[14], met eene gewapende hantschoen oft diergelijcke beslaeghen dingen, sonder mincke, verbeurt achthien guldens, ende waerder mincke sestich guldens.

21. Item. die naer eenen anderen in felheijt worpt oft slaet met eenen pot, cassijsteen [keye][15] oft houte, sonder geraken, verbeurt sesse guldenen; maer waert dat hij hem geraeckte, is om achtien guldenen.

22. Item, die eenen anderen slaet metter handt oft vuijste, in evelen moet[16], verbeurt sesse guldens, ende die eenen anderen slaet, dat hij valt oft bloeijt, verbeurt tweelff guldens.

23. Soo wie van eenen anderen geslaegen wesende wederslaet, oft anders ondervallen[17] sijnde hem verweert, tsij met wapenen oft anderssints, en verbeurt ter saecken van dijen niet.

24. Item, een persoon van buijten die eenen poorter slaet oft quetst, indijen hij des bedraegen wort ende over hem clachte compt, verbeurt dobbelen breuck, vuijtgenomen met moortwapenen, dat blijft eenvuldich ende gelijck[18].

25. Alle de voorschreve breucken hebben plaetse soo wanneer ijmant met quaeden moet[19] ende sonder wettige ende genoechsaeme oorsaecke ter waepenen is gecommen [; want alsser oorsaecke waere geweest, tselve soude hem te staede commen;][20] ende oft het gebeurt waere met onbedachten raedt[21] ofte opgesetten wille, soude oock staen tot arbitraele correctie van de heeren, als vooren.

26. Welcke arbitrale correctie haer alsdan soude moghen strecken tot

p 738

banissemente, geesselinge oft andere lijffelijcke straffe, naer gelegentheijt van de saecke, alwaert oock dat men ijmant alleenelijck hadde geslaegen oft doen slaen [met cluppelen].

27. Die eenen anderen heeft geslaegen, gequetst ofte gewont, moet den medecijn, chirurgijn ende apothecaris betaelen, ende alles anders dat de gequetste behoeft heeft, ende voorts den selven gequetsten sijne smerte goet doen, ter begrootinge van de weth.

28. Als de quetsuere is geweest eene hooftwonde, soo wort de smerte gemeijnelijck begroot drijmael meer als de oncosten van de meesteringe, soo van den chirurgijn als medecijn ende apothecaris, bedraecht; ende ist een ander wonde geweest, het dobbel, ten waere dat de wethouderen, vuijt redenen, anders vonden te behooren.

29. Boven d'oncosten ende meesteringe van de smerte is den misdoender oock gehouden den gequetsten goet te doen sijn verleth, schaeden ende interesten; ende is hij verminckt, oft is hem benomen sijn handt, ooge, neuse oft ander lith, tselve moet mede ingesien worden tot begrootinge, nae den staet, qualiteijt ende macht van partijen ende gelegentheijt van der saecken.

30. Als twee oft meer persoonen tsamen ijmanden misdaen hebben oft strijtbaerich geweest sijn, soo is eenijgelijck van hun int geheel.aen partije gehouden beteringe te doen, behoudelijck hem sijn verhael op sijne medeplegers, gelijck hiervore onder den titel : Van geselschap oock geseght is[22]; maer aen den heere gestaet eenijgelijck van hun met sijnen breuck, sonder dat den eenen voor den anderen gehouden is.

§ 3.

Breucken ter oorsaecke van eens anders beschaedigheijt.

31. Die ijmant anders henne[23] hoenderen, eijnden, gansen, duijven ende diergelijcke gevogelte affhendich maeckte, ofte ijmants thuijnen, gelint oft geheijmpte brake, oft hout oft vruchten naeme, verbeurt elcke reijse

p 740

sesse guldens ende moet aen partije betaelen het dobbel van de schaede bij hem geleden.

32. Item, die ijmant anders wecckhout[24], boomen, poten, vorlen, [oft][25] andere diergelijcke affhiele oft affhouwen dede, verbeurt voor elck stuck sesse guldenen, als voore, ende moet partije haere schade ende interest dobbel voldoen ende oock dobbel betaelen.

33. Maer die eens anders eijcken [h]eesters oft opgaende boomen van herten houte affhiele oft dede affhouwen, verbeurt vier dobbel breucke, ende moet desevenwel partije sijne schaede vier dobbel oprechten naer [gelegentheijt ende][26] verergeringe vant goet, ende niet alleen van de weerde van de affgehouwen boomen.

34. Ende oft ijmant sulcke boomen moetwillich hadde affgehouden, om eens anders dreve oft lije te schenden, om hem alsoo leet ende spijt te doen, soude, naer gelegentheijt van de saecke ende van de persoonen, oock mogen worden gebannen, oft andersints lijffelijck gestraft ten goetduncken van de heeren.

35. Item, die eenich goet heeft gevonden ende tselve behout sonder te, doen vuijtroepen oft den heere te condigen, wort daeraff gestraft ten goetduncken van de heeren.

§ 4.

Breucken van lasteringe ende dreijgementen.

36. Die eenen anderen vervlocckt, logenstroopt oft anderssints schelt, lastert ofte injurieert, oft hem eenige versmadelijckheijt aendoet, [tsij][27] mondelinge oft bij geschrifte [, indijen partije daerover clachtich valt][28], verbeurt sesse guldenen[29]; ende is de lasteringe oft versmadelijckheijt groot ende groff, wort daerenboven arbitralijck gestraft naer gelegentheijt van der saecken.

p 742

37. Ende oft alsulcke lasteringe oft versmadelijckheijt gebuerde tegens eenen persoon die in dienste waere van den prince oft van de stadt, oft anderssints van goeden geslachte, eere ende aensien, soude den lasteraer vallen in dobbel breucke, ende totten dijen gestelt mogen worden in gevanckenisse te water ende te broode, oft anderssints naer goetduncken van de heeren.

38. Item, vrouwen die in de vleesch- oft vischbancken sitten, [groen][30] wijffs, vuijtdraechsters, oft die te wercke gaen om heuren dachloon [, die int vuijtroepen comen][31], oft die ter straeten [oft merckten][32] sitten oft voordoen met cramen, oft andere diergelijcke, ist dat sij eenich man oft vrouwe van eeren quaelijck toespreken oft met quaede woorden oploop doen, verbeuren, telcken alst gebeurt, sesse guldenen.

39. Item, alwaert dat eenen lasteraer tot sijn verschoonen seijde bereet te wesen te thoonen waerachtich te wesen tgene hij bij fellen moede oft[33] versmaedelijckheijt van den anderen hadde geseght, tselve en soude hem van den breucke ende voordere straffe nijet ontschuldigen, ende oversulcx en soude totten thoon van dijen nijet ontfangen worden.

40. Niettemin, oft ijmant een persoon, die openbaerlijck is bekent voor sulcx als hij wort genoempt, den naem daertoe staende hadde gegeven, als heetende eene vrouwe hoer, die in openbaere oncuijsheijt leeft ende daervoore is bekent, die en soude daeraen niet hebben misdaen, noch ter saecken van dijen in eenige beternisse gehouden sijn.

41. Item, als ijmant aen den officier eenich misdaet [heeft][34] aengegeven, d'welck met kennisse van saecken oft andersints bevonden wort waerachtich te wesen, oft emmers nijet ter quader trouwen aengegeven te sijn, alsdan en wort den aengever niet verstaen den misdoender gelastert te hebben, ende daeromme en is [hij][35] ter saecken van dijen oock in geene breucke oft beternisse gehouden.

42. Maer als men soude bevinden, dat sulcx met quaeden moet tegens de waerheijt waere aengegeven, soude den eijgenaer[36] ter saecken van

p 744

dijen als een vast[37] lasteraer gehouden sijn in alle schaeden ende interesten van partije, ende daerenboven arbitralijck worden gestraft naer gelegentheijt van der saecken.

43. Soo wanneer eenige gemeijne versmadinge oft verwijtinge[38] sijn geresen, vuijt wermen hooffde, oft tusschen naemaechden[39] ende vrinden, ende dat de gene daervan die commen verclaert [tselve][40] met haeste geschiet te sijn ende hem leet te wesen sulcx geseet te hebben, ende soo verre hij het niet en hadde gedaen tselve niet en soude geschieden, soude daermede gestaen, sonder dat daerop ander vervolch van rechte soude vallen.

44. Van gelijcken en soude geen vervolch van lasteringe oft smadelijcke woorden vallen, soo wanneer ijmant bij des anders voorgaende lasteringe daertoe ware beroepen, maer soude d'een lasteringe mette andere verstaen worden vergolden te sijn; noch [oock][41] soo wanneer het jaer overstreken is naerdijen de proposten gevallen sijn, oft dat partijen daernaer met malcanderen sijn vereenicht, tsij met woorden oft wercken, oft[42] met malcanderen verkeert, geten ende gedroncken te hebben.

45. Item, soo wanneer ijmant in rechte ijet heeft geseght oft geschreven totter saecke dienende, oft dat hij ijet heeft geseght oft geschreven tot wederlegginge van de getuijgen tegens hem verhoort, ende dat hij sulcx bereet is te thoonen, en valt ter saecken van dijen tegens hem geene actie van injurien; maer soude hij sulex niet connen thoonen, oft dat het anderssints niet waerschijnelijck en waere, en soude hem d'oorsaecke van de rechtvoorderinge niet ontlasten.

46. Alle injurien oft lasteringen daer ijmants eere, naem ende faeme [mede][43] wort vercort, staen tot eerlijcke ende proffijtelijcke beteringe, naer gelegentheijt van de saecke, behoudelijck dat men, ten aensiene van lichte persoonen, oft van quaden naeme ende faeme, geene eerlijcke bete-

p 746

ringe oft boete aen en wijst, maer alleenelijck eenige somme van penningen ten goetduncken van den rechter.

47. Die eenen anderen dreijcht met woorden van hem aen lijff oft lith te slaene, te stooten, te quetsen ofte te crencken, verbeurt sesse guldenen; ende oft hij het dede vuijtdijen dat hij over hem [aen][44] den heere hadde geclaecht, verbeurt twelff guldenen ende den ban, ten goetduncken van de weth. Breucken van versmadelijckheijt ende moetwil tegens d'overheijt ende justitie.

48. Soo wie eenigen officier, ijmanden van de weth, tresoriers, rentmeesters, raetslieden [,pensionarissen][45], greffiers, secretarissen, keurmeesteren, dekens van gulden oft van ambachten, oft andere in stadts dienst wesende, oft oock advocaeten oft procureurs, oft oock lange oft cortte roeden, oft de stadts boden versmadelijck aenspraecke oft oploop dede ten aensien van hunnen dienst, verbeurt sestich guldenen.

49. Ende oft hij eenige van de officiers, wethouderen oft stadts dienaers hiervore verhaelt dreijchde te slaen oft te krencken, soude, boven de voorschreve pene, worden gebannen op eenige pelgrimagie, sulcx dat de weth soude goetduncken.

50. Item, waert dat hij wapenen trocke, soude staen tot dobbele pene, ende stiet oft sloege hij, soude verliesen sijne rechte handt, oft anderssints lijffelijck worden gestraft, naer gelegentheijt van der saecken.

51. Soo wie dat versmadelijck spreckt [op][46] oft tegens der heeren ordonnantien oft vonnissen oft eenich van dijen, alsoo dat hij daeraff wort gecalengiert, verbeurt tegens elcken schepenen dertich stuijvers, ende tegens den heere soo vele als tegens alle de schepenen.

52. Als ijmant den schouteth, amman oft schepenen ende hunne dienaeren comende om te panden, te beschrijven oft t'executeren, pantweijgeringe [doet][47] met hun vuijtten huijse te sluijten ofte daervuijt te keeren, oft de panden metter hant te nemen ende vaste te houden, sonder die te laeten volgen, verbeurt dertich stuijvers.

p 748

§ 5.

53. Ende oft ijmant eenige van de voorschreve officieren oft hunne dienaers vuijtten huijse stiet oft dreijchde te slaen, soude verbeuren dobbel breucke; ende oft hij met steenen, stocken ende[48] waepenen sloege, soude verliesen sijn hant, ofte anderssints lijffelijck worden gestraft [, naer gelegentheijt van de saecke][49].

54. Soo wie, rechtelijck gearresteert sijnde, tsij in persoon oft goeden, daerenboven vertrocke, oft tgoet verporde in versmadenisse van den arreste, verbeurt sestich goude realen oft rijders, tot achttien stuijvers het stuck, te bekeeren in drij deelen, d'een ten behoeve van den schouteth, het tweede van den amman, ende het derde van de stadt; oft anderssints wort arbitraelijck gestraft.

55. Gelijcke boete verbeurt, die blecken [oft brieven][50], van den amman oft van sijnen officier wegen[51] op huijsen ende gronden van erven geseth, afftreckt, verdonckert oft beleth, oft segelen van coffers, comptoiren oft diergelijcke bij hem van offitie wegen, oft bij den schouteth oft anderssints, ter ordonnantie van den borgemeester ende schepenen toegesegelt, opentreckt oft den segel affbreckt[52].

56[53]. Item, boven de keuren ende breucken hiervoore oft in de naervolgende twee titulen verhaelt, mogen de wethouders de misdoenders oock straffen naer gelegentheijt van het misdaet, ende boven dijen staet partije altijdt op haer geheel om beternisse te heijsschen, soo naer rechte behoort.

TITEL II.

VAN BANNISSEMENTEN ENDE SAECKEN DAERTOE DEN BAN OFT ARBITRAELE STRAFFE STAET.

1. De schouteth, borgemeester ende schepenen mogen rechtelijck bannen alle misdoenders vuijtter stadt, marckgraeffschap ende quartier van Antwer-

p 750

pen, tsij eeuwelijck oft tot sekeren tijt. op lijff, op de galge, op den put, op de hant, op de heeren[54], op brantteecken, op geesselinge, ende anderssints naer sijn misdienste[55].

2. Vermogen insgelijcx te bannen vuijtten lande van Brabant, gelijck die van Loven ende van Brussele, behoudelijck dat van dijen banne oft straffe (soo verre daeraff beclach gebeurde) den raet van Brabant de kennisse heeft; dies blijft den ban ten aensiene van de stadt ende quartier van Antwerpen in sijne crachte totdat anders is gewesen.

3. Het bannissement moet geschieden ende gecondicht worden in de tegenwoordicheijt van den schouteth ende schepenen, tsij in de vierschaere, raetscamere oft wel in collegio[56], oft wel bij openbaere vuijtroepinge[57] ter puijen; ende tselve gedaen sijnde, en vermogen schouteth, borgemeester ende schepenen den ballinge geen gedeijle geven[58].

4. Eenen misdadigen, gebannen sijnde, moet binnen den tijt hem bij den vonnisse gestelt vuijtter stadt ende palen van den banne vertrecken, ten ware hij eenige nootsake hadde, waerom hij tselve niet en soude connen doen, in welcken gevalle hij hem mach geven oft houden in gevanckenisse totdat den noot ophoudt, ende ondertusschen en loopt hem den tijt van ruijminge niet.

5. Die vuijtter stadt, marckgraeffschap oft quartier der selver worden gebannen, tsij voor sekeren tijt oft eeuwelijck, en worden niet verstaen daerdoore henne goeden verloren oft verbeurt te hebben, ten sij sulcx vuijtdruckelijck oock bij den vonnisse wort geseght.

6. Alle banningen[59] die t'Antwerpen van stadts wegen gebannen sijn, soo wanneer sij contrarie den bannissemente commen in de .stadt oft quartier van Antwerpen, moeten bij de officieren, soo wel van den marckgraeffschappe ende quartier[60] als van de stadt, aengetast worden; ende de

p 754

officieren int marckgraeffschap ende quartier, die eenige geballichde[61] gevangen hebben, moeten die leveren aen den schouteth ende officier[62] van Antwerpen, op den loon ende salaris daertoe staende.

7. Als d'officiers, buijten int quartier van Antwerpen geseten sijnde, eenige ballingen van de stadt onder henne jurisdictie oft bedrijff[63] onderhouden, ende die terstont, ten schrijven [van de stadt][64] niet en leveren, alsdan mogen schouteth, borgemeester ende schepenen de gebrekende persoonen[65] selver in heuren persoon bannen vuijtter stadt, marckgraeffschap ende quartier van Antwerpen, op gelijcke pene als daerop de ballingen gebannen sijn geweest.

8. Soo wanneer eenige ballingen gevangen oft[66] ingebrocht sijn eer sij voldaen ende het gemoet van de heeren[67] ende stadt gecregen hebben, worden binnen vierentwintich uren naer dat sij gevangen ende ingebrocht sijn, sonder ander recht oft vonnis daerover te derven geven, gestraft oft geëxecuteert van lijve oft leden, oft andersints, naervolgende hennen bannissemente oft vonnisse, sonder tselve met gelde te mogen affcoopen.

9. Ende als een ballinck alsoo, mits sijne versmadenisse van den bannismente ende[68] justitie, is gestraft, wort, boven de straffe bij hem ontfangen, anderwerff gebannen op langer, voorder ende meerder pene dan te doen[69], ten waere dat schouteth, borgemeester ende schepenen andersints met rechte ende redenen dochte te behooren.

10. Item, die t'Antwerpen voor sekeren tijt van jaeren gebannen is, compt hij wederom in de stadt oft quartier van Antwerpen binnen den selven tijt, eer hij voldaen heeft de boete daertoe hij is gewesen, ende dat hij hem heijmelijck wederom wech can maken, sonder binnen de stadt oft quartier van Antwerpen gevangen te sijn[70], indien het blijcke van de

p 756

versuijmenisse[71] ende overtredinge van den bannissemente, wort alsdan wederom herbannen op swaerdere boete.

11. Item, soo wie eenen ballinck van de stadt, willens ende wetens, binnen de stadt oft vrijheijt, oft int quartier van Antwerpen huijsde, hoffde, logeerde oft herberchde, sonder den heere oft officier daeraff goets tijts de wete te doen, wort naer gelegentheijt van der saecken gestraft ter ordonnantie van den borgemeester ende schepenen.

12. Soo wanneer door ijmants misdaet de kercke oft kerckhoff wort ontwijt, ende dat daerdoore den kerckendienst cesseert [oft ophoudt][72], alsdan is alsulcke misdoender gehouden t'beletsel aff te doen ende de costen daertoe van noode te betaelen, indijen hij des machtich is, oft anderssints eeuwelijck daervoore gebannen te sijn.

13. Soo wie Godt almachtich, sijne gebenedijde moedere oft ijmant van de heijligen schandelijck lasterde ofte blasphemeerde, oft bij de heijlige sacramenten ende diergelijcke heijlige dingen swoere, soude voor d'eerste reijse verbeuren twintich guldens, ende daerenboven voor sekeren tijt gestelt worden te water ende te broode, ten goetduncken van de weth.

44. Ende oft ijmant voor de tweede reijse tselve dede, soude aen eenen stake gestelt ende gegeesselt worden, ende voor de derde reijse geschavotteert[73], ende met een gloijenden ijser door sijne tonge gesteken, ende gebannen, oft anderssints aen den lijve gestraft worden, ten goetduncken van de weth [, als voore][74].

15. Een gehouwt persoon, t'sij man oft vrouwe, die bij nachte bevonden wort in eenige bordeelen oft openbaere oneerlijcke huijsen, tsij gecleet oft ongecleet, verbeurt aen den heere sijn opperste cleet, t'sij mantel, huijcke oft andere, ende totten dijen vierentwintich guldens in gelde; ende gelijcke pene verbeurt die bij daege aldaer naeckt gevonden wort; ende oft ijmant de macht niet en hadde om sulcx te betaelen, soude arbitraelijck worden [gestraft][75], naer gelegentheijt van de saken.

16. Soo wat persoonen bevonden worden overspel gedaen te hebben met eene vrouwe die sij weten gehouwt te sijn, die verliesen [, als eerloos en

p 758

trouweloos,][76] henne offitie oft staet, indijen sij van der stadts wegen eenich hebben, ende worden onbequaem om van der stadts wegen in toecomende tijden eenigen staet oft offitie te mogen bedienen.

17. Ende indijen die met een gehouwde vrouwe in overspel wort bevonden mede gehouwt is, soo verbeurt hij daerenboven twee hondert guldens; ende is hij ongehouwt, hondert guldenen ;ende vallen sij daerinne voor de tweede reijse, verbeuren gelijcke pene, ende worden totten dijen gestelt drij maenden te water ende te broode, ende voorts ten eeuwigen daege gebannen; ende de vrouwe staet tot gelijcke pene.

18. Wel verstaende dat, soo verre den man van alsulcke vrouwe de selve soude begeiren te stellen in een clooster oft andere besloten plaetse, oft[77] aldaer tot penitentie oft boete te wesen, hij tselve vermach te doen; ende naerdijen sij twee jaeren aldaer is geweest, mach haer wederom naer hem nemen; ende ingevalle hij dat niet en doet, moet de vrouwe alsdan ter selver plaetse altijts blijven t'sijnen coste.

19. Item, als een gehouwt man hem vergeet met eene ongehoude dochter oft meijsken, die verbeurt voor de eerste reijse sijne offitie ende hondert guldens, als vore; ende doet hij het voor de tweede reijse, verbeurt twee hondert guldens ende wort gestelt te water ende te broode den tijt van drij maenden; ende voor de derde reijse oock ten eeuwigen daege gebannen.

20. Ende soo verre de vrouwe geweten heeft dat alsulcke man was gehouwt, soo is sij oock onderworpen de selve pene; ende heeft sij die macht niet, om de selve te betaelen, wort bij schavotteringe, geesselinge oft anderssints gestraft, naer gelegentheijt van der saecken.

21. Soo wanneer een gehouwt man ende een vrij ongehouwt meijsken in overspel sitten ende tsaemen sijn huijs houdende, die verbeuren daerenboven elcx daechs, van den dach aff dat sij bevonden worden alsoo geseten te hebben, eenen gulden; ende indijen sij niet en scheijden ende hun oneerlijck leven en laeten, des bij den heer vermaent wesende, verbeuren den ban ende staen tot arbitrale correctie, als voore.

22. Item, die eenen anderen sijn wijff ontleijt, verbeurt hondert guldens, ende wort desevenwel gebannen; ende indijen des mans wijff metten ont-

p 760

leijder haeren man eenich goet ontdroege, ende dat bethoont worde, soude den ontleijder daeraff worden gestraft als eenen dieff, ende anderssints naer gelegentheijt van der saecken.

23. Item, alle coppelaers, hooftvrouwen ende andere die op ledige vrouwen leven, ende selver gemeijn vrouwen in oncuijsheijt houden sittende, oft die daertoe trecken om hun proffijts wille, worden gegeesselt ende gebannen, oft anderssints min oft meer gestraft, naer gelegentheijt van der saecke, als voore.

24. Item, die sijne dochters tot oneere treckt, ende anderssints daermede, willens ende wetens, bordeel ende oneerlijck leven[78] houdt, wort gegeesselt [,verbeurt alle sijn goet][79], ende ten eeuwigen daege gebannen vuijtter stadt ende quartier van Antwerpen, sonder verdrach, op lijff[80] oft anderssints gestraft, ten goetduncken van de heeren.

25. Item, soo wie willens ende wetens gedoocht dat sijn wijff met eenen anderen [oneerlijck][81] leeft, wort ten eeuwigen daege gebannen; ende soo verre bij sulcx om proffijts wille heeft gedaen [, verliest oock sijn goet ende][82] wort voorders gestraft (bij schavotteringe, geesselinge oft anderssints)[83] ten goetduncken van de weth.

26. Item, die eenen anderen volcht met eenen gespannen boge oft geladen busse, om hem te evelen, sonder schieten, wort thien daegen[84] lanck gebannen op sijn een handt; ende die daermede naer een ander schiet, alwaert oock sonder hem te raecken, die verbeurt sijn lijff ende goet, ten waere dat hij het dede in nootweire, van andere overvallen wesende.

27. Die eenen valschen eet heeft gedaen, die wordt als meijneedich van alle eeden[85] berooft, ende oversulcx en mach geen oorconde oft getuijgenisse geven, t'ware in rechte oft daerbuijten; ende oft hij metten selven eedt eenen anderen sijn gelt oft goet hadde affgesworen, soude tselve moeten wederkeeren, ende partije sijne voordere schaede affdragen, ten goetduncken van de heeren.

p 762

28. Ende oft alsulcken valschen eedt waere gedaen in rechte [, ende het waere][86] om tijtelijck [goet][87], soude daerenboven sulcke meijneedige verliesen d'eerste lith van sijne twee voorste vingeren, daermede hij den eet gedaen heeft, oft met een gloyende ijser door sijne tonge worden gesteken, ofte wel[88] gegeesselt, gebannen oft anderssints gestraft, naer gelegentheijt van der saecken.

29. Maer indijen alsulcken eedt waere gedaen tot eens anders laste[89], in saecke daer lijffelijcke straffe toe stont, soude de meijneedigen onderworpen sijn de selve straffe oft pene die geleden hadde oft soude hebben moeten lijden de gene die daermede overvallen ende belast waere geweest.

30. Soo wie valsche brieven, segels, chijnsboecken ofte rollen maeckt, oft willens ende wetens hem met valsche ellen, maten oft gewichten behelpt, oft quade ende valsche coopmanschappen voor goet ende oprecht vercoopt, ende een ander daermede bedriecht ende schade doet, die schade moet hij oprechten, ende wort desevenwel gebannen, ofte anderssints gestraft naer gelegentheijt van der misdaet ende goetduncken van de heeren.

31. Item, die [eenich][90] goet hem niet toebehoorende aen een ander [bedriechelijck][91] ter quader trouwen vercoopt, verbint, vermingelt ofte in betaelinge geeft, oft anderssints, valt in misdaet dat men heet crimen stellionatus [,om een ander daermede te bedriegen], is sijn leeffdaegen lanck infaem ende eerloos, ende [, is het bedroch groot ende groff,] wort daerenboven gestraft ten goetduncken van de weth [, alwaert dat ijmant daerbij noch schade oft verlies hadde][92].

32. Item, die eenige steenen, boomen, grachten, haegen, loop van eenige wateren oft andere saken van regenoten oft paelen [dienende][93] ter quader trouwen vuijtdoet, verseth ofte verandert, om die te verdonckeren, oft anderssints sijn proffijt daermede doet, die wort bij geesselinge, ban oft anderssints gestraft, naer gelegentheijt van de saeeke[94] ende misdaet, als voore.

p 762

33. Item, eenen boettere oft[95] die met valsche caerten oft teerlingen speelt, staet tot bannissemente ende verbeurt sijnen eenen duijm; ende oft eenich officier daermede oochluijckinge dede, oft hem liet gestaen met eenen breucke, en soude den misdoender daermede niet bevrijt sijn, maer soude den officier selver verbeuren vijfftich guldens.

34. Item, die coren, terwe oft ander graen opcoopt, t'sij alleen oft met andere, oft die, tselve onder hebbende, tot redelijcken prijs niet en willen[96] geven, om daerinne dierte te maecken, oft in andere maniere tselve opjaecht, die wort vuijtter stadt totter poorten toe gegeesselt, ende gebannen op sijn hooft, oft anderssints gestraft naer gelegentheijt van der saeeken.

35. In saecken daertoe ban[97], geesselinge oft andere beteringe staet, die in feijt oft daet is gelegen, en mach den schouteth metten misdoender niet overcommen, oft de boete laeten bekeeren in gelde, ten waere met voorgaende bewillinge ende decreet van de weth, ende dat partije, die beschadicht, vercort oft verongelijckt is, als voore, vernuecht is; ende oft hij anders dede, soude wesen van onweerden.

TITEL III.

VAN LIJFFSTRAFFEN ENDE [TOT WAT] MISDAEDEN [LIJFFSTRAFFE STAET][98].

1. Men en mach niemanden om misdaden van lijve te straffen ten sij, naer stadts recht, placcaten oft[99] ordonnantien, oft gemeijne geschreven rechten, totte selve misdaeden lijffstraffe is gestelt; ende in saecke daer geene straffe wort vuijtgedruckt, staet die ten goetduncken van de weth, die alsdan de selve mach verstrengen oft versoeten naer gelegentheijt van de sake ende menichte van de misdoenders.

p 764

2. Wie sijn lijf verbeurt [, verbeurt][100] oock alle sijne goeden tot des heeren behoeve; maer heeft hij wijff oft kinderen, moet d'eene helft blijven den wijve oft kinderen, ende d'ander helft tot sheeren wille; ende en heeft hij [noch wijff][101] noch kinderen, blijft allen sijn goet tot sheeren wille, volgende t'privilegie van hertoch Jan, van den jaere 1292[102].

3. Soo wie tegens de justitie oft officier opstaet, soo wanneer hij is om ijmant te vangen om doodelijeke misdaden daervan hij schuldich is, oft den selven met inval ende gewelt daerinne stoort ende beleth, oft den misdadigen, gevangen sijnde, hem ontweldicht, verbeurt lijff ende goet.

4. Ende oft bevonden werde, dat de gene die ontloopen oft ontweldicht is, onschuldich[103] waere van alsulcke misdaet, oft dat hij met minder misdaet werde belast, soude den stoorder oft ontweldiger naer gelegentheijt van de saecke anders worden gestraft ten goetduncken van de heeren.

5. Tot gelijcke straffe soude staen, ten goetduncken van de heeren, die een officier hadde gestoort ofte beleth int vangen, oft eenen gevangen hem hadde ontweldicht, al werden die alleenelijck vervolcht oft gevangen om schulden, keuren, breucken oft andere borgerlijcke saecken, ende soude desevenwel alsulcken stoorder ofte ontweldiger alsulcke schade[104] selver moeten oprechten.

6. Die den Steen ende gevanckenisse met crachte ende gewelt opbreken oft helpen opbreken, om eenige gevangenen daervuijt te helpen, die verbeuren lijf ende goet, soo verre de gevangenen aldaer waeren om bekende doodelijcke misdaden; ende waer die aldaer om misdaet van minder straffe, oft oock om schulden ende[105] breucken, soude staen tot arbitrale correctie, naer gelegentheijt van de sake, ende desevenwel de schulden oock moeten goetdoen [, als voore][106].

7. Ende oft die gevangen waeren om schulden ende[107] misdaeden daertoe alleenelijck civile breucke oft arbitrale correctie soude staen [ende][108], dat

p 766

ijmant die met loose vonden ende sonder gewelt vuijtte gevanckenisse hielpe, alsulcke hulpers souden oock arbitralijck maer saechter worden gestraft, ende de schulden evenwel moeten betaelen, als voore.

8. Een gevangene die met gewelt ontcompt ende breeckt vuijtte gevanckenisse, soo verre hij het misdaet, daer hij omme gevangen is, bekent heeft, oft bij getuijgen verwonnen is, wort gestraft aen den lijve, oft anderssints ten goetduncken van de weth, alwaert oock dat anderssints tottet misdaet geene lijffstraffe en stont.

9. Maer waere de gevangene onnoosel, oft dat hij vuijtte gevanckenisse geraeckte sonder crachte oft gewelt, soude de straffe alsdan soeter vallen, ende tot dijen eijnde soude den gevangenen worden ingeroepen; ende quaeme hij niet voor rechte, soude tegens hem geprocedeert worden soo ende gelijck men tegens affwesende misdoenders gewoon is te doen, volgende t'gene onder den titel : Van ondersoeck ende vervolch van gevluchte misdaedige naerder wort geseght[109].

10. Niemant en mach geene kerkers oft gevanckenissen opstellen, noch oock ijmant int heijmelijck oft int openbaer gevangen houden, oft in banden van ijser leggen om eenige redenen wille, dan op sheeren Steen ende gevanckenisse, ten sij bij oorlove van den schouteth, borgemeester ende schepenen, op de verbeurte van lijff ende goet, oft van anderssints naer de gelegentheijt van den misbruijcke gestraft te worden.

11. Behoudeijck dat de ouders hunne kinderen oft kintskinderen wel vermogen tot castijement oft bewaernisse in hennen huijse gevangen te houden voor sekeren tijt; maer indijen sij de selve willen steken in eenige openbaere bekende plaetse binnen oft buijten de stadt, en vermogen t'selve niet te doen dan bij consente van den schouteth ende van de weth, ende anders niet.

12. Eenen dieff verbeurt sijn lijff ende verdient de galge, ten waere dat borgemeester ende schepenen bevonden dat, mits de cleijnicheijt van de dieverije oft om andere oorsaecke, hij met minder straffe behoorde te gestaen, sonder dat de pene dupli et quadrupli, bij de geschreven rechten gestelt, alhier plaetse heeft.

13. Knaepen ende maerten die stelen in huijs [en] daer sij woonen, ende

p 768

hennen meester, vrouwe oft huijsgesin ijet ontdraegen, ende oock gasten die hennen weert oft weerdinne stelen oft ijet ontdraegen vuijtten huijse daer sij geherbercht sijn geweest, soo verre de selve diefte meerder is dan van thien guldenen, die boden oft gasten verdienen de galge.

14. Soo wie eenige renten oft andere verbintenissen willens ende wetens verswijcht ende niet vuijt en steckt int verlijden van de schepene brieven, oft eenich goet hem niet toebehoorende vercoopt, vermangelt oft in betaelinge geeft [, om een ander daermede te bedriegen][110], ende dat den vercrijger daerbij datelijck wort beschadicht, die wort als eenen dieff oft anderssints [aen den lijve][111] gestraft, naer gelegentheijt van der saecken.

15. Wel verstaende dat, soo wanneer ijmant eenige onrurende panden oft renten te borge heeft gestelt in oft tot versekerheijt van eene saecke, die namaels is verjaert, ende dat alsoo d'instantie oft rechtvoorderinge daerdoore te niet is gegaen, men alsdan alsulcke belastinge niet en derft vuijtsteken.

16. Alle kerckroovers, straetscheijnders, moorders, oft die ijmanden bij dreijgementen, cracht ende gewelt sijn gelt oft goet oft cleederen affnemen, verbeuren aen den heere lijff ende goet, ende worden metten viere vuijtgerecht, indijent den heere belieft [, ende en mogen hun met egeender kerckevrijheijt behelpen][112].

17. Item, tot gelijcke straffe staen ontseggeren, brantstichters oft die ijmant dreijcht sijn huijs oft goet aff te branden oft tvier daerinne te steken, oft die eenige brant oft ontseghbrieven schrijft oft seijnt, wetens brenght oft ergers plackt, oft in ijmants huijs oft hoff worpt.

18. Alle vrouwen crachters oft ontschakers, die vrouwen, t'sij jonge dochters oft andere, tegens hennen danck ontleijden oft vervueren, verbeuren aen den heere lijff ende goet, ende worden metten sweirde vuijtgerecht, sonder eenige kercke vrijheijt te mogen genieten.

19. Ende oft ijmant jonge dochters oft meijskens heijmelijck ontlijde tegens hun ouders oft vrienden danck, tot wiens besorch die staen, soude vallen in de pene naer rechte daertoe staende, oft anderssints worden

p 770

gestraft naer gelegentheijt van der saecken [ende goetduncken van de heeren][113].

20. Item, soo verre ijmant een poorter oft ingesetene binnen sijnen woonhuijse oft begrijp van dijen, bij daege ofte bij nachte, gewelt oft overlast dede, oft in huijs quame oft liepe tegens des poorters oft ingesetene, sijns huijsvrouwe, boden oft familie danck, ende aldaer ijmant quetste, verbeurt sijn lijff ende goet; ende werde hij aldaer bij ijmanden gewont oft doot geslaegen, die en soude niet verbeuren aen partije oft aen den heere, maer wort t'selve alsdan gehouden voor nootweire.

21. Ende oft ijmant, tegens eens poorters oft ingesetene, sijnder[114] huijsvrouwe, boden oft familie danck, in sijn huijs quame oft liepe, om aldaer ijmant te slaen oft te evelen, alwaert dat hij metter daet niemant en sloege noch en quetste, die wort gebannen; ende al wert hij aldaer bij ijmanden in huijs wesende gequetst oft dootgeslagen, en soude men daeraene niet verbeuren aen den heere oft partije, als voore.

22. Item, soo wie in oft op eens poorters oft ingesetene huijs oft deure oft venster liepe, sloege oft staecke, omme daerinne te commen tegens des poorters oft ingesetenen, sijne huijsvrouwe, boden oft familie danck ende wille, als vore, alwaert oock dat hij in huijs niet en quame, noch de vensters oft deure en brake oft open en stiete, die verbeurt bondert guldenen, oft wort anderssints gestraft naer gelegentheijt van der saecken.

23. Soo wanneer eenigen dootslach geschiet is, alsdan verbeuren alle de gene die daermede strijtgierich ende tot dijen eijnde in velden ende in veerden geweest hebben hun lijf ende goet aen den heere, alwaert oock soo dat sij den steeck oft slach, daermede den anderen doot gebleven is, niet en hadden gegeven.

24. Als ijmant bij nachte eenigen dieff oft dievegge bevint binnen sijnen huijse oft paelen sijnder wooninge, ende dat hij, om sijn lijff ende goet te bewaeren ende beschermen, dijen dieff oft dieffegge binnen sijnen huijse oft begrijp sijnder wooninge dootsloege, oft soo quetste oft sloege dat hij oft sij daeraff storve, die persoon is daeraff ontlast aen den heere ende partije.

p 772

25. Maer soo wanneer een poorter oft ingesetene tijts ende moets genoech hadde, ende sterck genoech waere hem selven ende sijn huijsgesin, mitsgaders sijn gelt ende goet te bewaeren ende beschermen, ende dijen dieff oft dieven [te houden, ende niettegenstaende den selven dieff oft dieven][115] vuijt wermen [ende haestigen][116] hooffde doot sloege, t'selve soude hij civilijck moeten beteren ten goetduncken van de weth, maer van de partije blijft hij altijts ontlast[117].

26. Item, van alle kennelijcke ongevallen, ende van dootslaegen geschiet in onnooselheden oft vuijt nootweire, is eenijgelijck ontlast[118] van den heere ende partije, mitsgaders oock van dootslaegen geschiet aen moortbranders, brantschatters oft affsetters, wederspannich sijnde int vangen.

27. Als bevonden wort dat eenich persoon hem willens ende wetens verdroncken, verhangen oft [anderssints][119] ter doot gebrocht heeft, alsdan sijn de goeden van den selven verbeurt tot sheeren proffijte, ende moet d'officier het doode lichaem aen de galge in eene vorcke oft micke oft diergelijcke doen hangen, ten exempele van eenenijgelijck.

28. Voorbedachte dootslaegers, openbaere banckeroetiers [, kerckroovers][120], moorders, straetscheijnders ende diergelijcke leelijcke[121] misdoenders, mitsgaeders oock die in de kercke strijtgierich sijn, eenige messen ofte wapenen trecken, oft eenige diefte ofte ander misdaet aldaer voortskeeren, en mogen hun mette vrijheijt der kercken nijet behelpen [, volgende twee verscheijde verleeningen ofte bullen gegeven van den paus Pius den tweeden, in den jaeren 1400, 1459 ende 1461][122].

---

[1] Manuscrit de la Commission.

[2] Manuscrit de la Commission.

[3] Au lieu de smerte: le manuscrit de la Commission dit quetsure.

[4] Ce qui est placé entre crochets ne se trouve pas dans le manuscrit de la Commission.

[5] Le manuscrit de la Commission dit : van den heeren, " des hommes de loi, des juges, de la justice. "

[6] Au lieu de handtaxen, le manuscrit de la Commission dit erronément handthaecken.

[7] Au lieu de stinckroers, lisez sinckroers ou sinckroeren, comme dans le manuscrit de la Commission.

[8] Les art. 11 et 12 sont intervertis dans le manuscrit de la Commission.

[9] Les mots placés entre crochets manquent dans le manuscrit de la Commission.

[10] Au lieu de op, lisez om, comme dans le manuscrit de la Commission.

[11] Au lieu de evelen, le manuscrit de la Commission dit abusivement vuelen.

[12] Au leu de oft, le manuscrit de la Commission dit als.

[13] Lisez, comme dans le manuscrit de la Commission : soo wie op eenen anderen sweerd oft geslepen wapenen treckt.

[14] Le manuscrit de la Commission dit: kluppel, stock, cotse, etc.

[15] Manuscrit de la Commission.

[16] Au lieu de in evelen moet, le manuscrit de la Commission dit: in fellen moet.

[17] Au lieu de ondervallen, lisez overvallen, comme dans le manuscrit de la Commission.

[18] L'art. 18 du Coerboeck, tome I, p. 6, dit : dat sal eenvoudighe core bliven.

[19] Au lieu de met quaden moet, le manuscrit de la Commission dit: alleenelijck bij gevalle met oploopende sinnen, « uniquement par hasard et la tête échauffée. »

[20] Ce qui est placé entre crochets manque dans le manuscrit de la Commission.

[21] Au lieu de: met onbedachten raedt, lisez: met voorbedachten raedt, comme dans le manuscrit de la Commission.

[22] Quatrième partie, titre IX p. 172.

[23] Au lieu de henne, lisez sijne, comme dans le manuscrit de la Commission.

[24] Au lieu de weeckhout, " bois tendre, " le manuscrit de la Commission dit abusivement: werckhout, " bois de construction. "

[25] Manuscrit de la Commission.

[26] Manuscrit de la Commission.

[27] Manuscrit de la Commission.

[28] Manuscrit de la Commission.

[29] Au lieu de: sesse guldenen, " six florins, " le manuscrit de la Commission dit: twee guldenen, « deux florins.

[30] Manuscrit de la Commission.

[31] Ce qui est placé entre crochets manque dans le manuscrit de la Commission.

[32] Manuscrit de la Commission.

[33] Au lieu de oft, lisez tot, comme dans le manuscrit de la Commission.

[34] Manuscrit de la Commission.

[35] Manuscrit de la Commission.

[36] Au lieu de: den eijgenaer, lisez: den aengever, comme dans le manuscrit de la Commission.

[37] Au lieu de: vast, lisez: valsch, comme dans le manuscrit de la Commission.

[38] Au lieu de : versmadinge oft verwijtinge, lisez, comme dans le manuscrit de la Commission : versmaedelijcke woorden oft verwijtingen.

[39] Au lieu de: naemaechden, lisez: naernmaegen, comme dans le manuscrit de la Commission, ou plutôt, en deux mots : naer maegen (naaste magen).

[40] Manuscrit de la Commission.

[41] Manuscrit de la Commission.

[42] Au lieu de: oft, lisez : als, comme dans le manuscrit de la Commission.

[43] Manuscrit de la Commission.

[44] Manuscrit de la Commission.

[45] Manuscrit de la Commission.

[46] Manuscrit de la Commission.

[47] Manuscrit de la Commission.

[48] Au lieu de: ende, lisez: oft, comme dans le manuscrit de la Commission.

[49] Manuscrit de la Commission.

[50] Manuscrit de la Commission.

[51] Au lieu de: oft van sijnen officier wegen, lisez, comme dans le manuscrit de la Commission: van sijn officie wegen.

[52] Au lieu de : opentreckt oft den segel affbreckt, lisez, comme dans le manuscrit de la Commission: openbreeckt offt den segel afftreckt.

[53] Cet article manque dans le manuscrit de la Bibliothèque royale.

[54] Au lieu de: op de heeren, lisez, comme dans le manuscrit de la Commission : op de ooren.

[55] Au lieu de: misdienste, le manuscrit de la Commission dit: verdiensten.

[56] Au lieu de: raetscamere, oft wel in collegio, le manuscrit de la Commission dit: raetscaemere oft collegio.

[57] Au lieu de: vuijtroepinge, le manuscrit de la Commission dit: affroepinge.

[58] Au lieu de: geen gedeijle geven, le manuscrit de la Commission dit : egeen geleijde te geven.

[59] Au lieu de: alle banningen, lisez: alle ballingen, comme dans le manuscrit de la Commission.

[60] Au lieu de: quartier, au singulier, le manuscrit de la Commission dit: quartieren, au pluriel.

[61] Au lieu de: geballichde, le manuscrit de la Commission dit: ballingen.

[62] Au lieu de: officier, au singulier, le manuscrit de la Commission dit: officieren, au pluriel.

[63] Le manuscrit de la Commission ajoute ici, mais abusivement : van hunne officieren.

[64] Manuscrit de la Commission.

[65] Au lieu de : persoonen, lisez: officieren, comme dans le manuscrit de la Commission.

[66] Au lieu de oft, lisez ende, comme dans le manuscrit de la Commission.

[67] Au lieu de: van de heeren, lisez, comme dans le manuscrit de la Commission: van den heere.

[68] Au lieu de: ende, le manuscrit de la Commission dit: van de.

[69] Au lieu de : dan te doen, lisez: dan te voren, comme dans le manuscrit de la Commission.

[70] Au lieu de: te sijn, le manuscrit de la Commission dit: te worden.

[71] Au lieu de : versuijmenisse, lisez : versmadenisse, comme dans le manuscrit de la Commission.

[72] Manuscrit de la Commission.

[73] Le manuscrit de la Commission ajoute encore ici : gegeesselt " fouetté, " mais nous croyons que c'est par erreur.

[74] Manuscrit de la Commission.

[75] Manuscrit de la Commission.

[76] Manuscrit de la Commission.

[77] Au lieu de oft, lisez om, comme dans le manuscrit de la Commission.

[78] Au lieu de: leven, le manuscrit de la Commission dit: huijs.

[79] Manuscrit de la Commission.

[80] Les mots : op lijff, " sous peine de forfaire le corps, " ne sont pas dans le manuscrit de la Commission.

[81] Manuscrit de la Commission.

[82] Manuscrit de la Commission.

[83] Les mots placés entre parenthèses ne sont pas dans le manuscrit de la Commission.

[84] Au lieu de: thien daeghen, « dix jours, » lisez: thien jaeren, « dix ans, » comme dans le manuscrit de la Commission.

[85] Au lieu de: van alle eeden, lisez: van alle eere, comme dans le manuscrit de la Commission.

[86] Manuscrit de la Commission.

[87] Manuscrit de la Commission.

[88] Au lieu de : ofte wel, le manuscrit de la Commission dit : ende desniettemin worden.

[89] Le mot: laste manque dans le manuscrit de la Commission.

[90] Manuscrit de la Commission.

[91] Manuscrit de la Commission.

[92] Les mots placés entre crochets ne sont pas dans le manuscrit de la Commission.

[93] Manuscrit de la Commission.

[94] Au lieu de : van de saecke, « de l'affaire, " on peut lire : van de schaede, « du dommage, » comme dans le manuscrit de la Commission.

[95] Au lieu de: boettere, comme il y a dans les deux manuscrits, lisez: bottere; le mot oft, « ou, » n'est pas dans le manuscrit de la Commission, mais il aurait dû peut-être s'y trouver.

[96] Au lieu de: willen, lisez: wilt, comme dans le manuscrit de la Commission.

[97] Le mot ban a été omis dans le manuscrit de la Commission.

[98] Manuscrit de la Commission.

[99] Le mot oft manque dans le manuscrit de la Commission.

[100] Manuscrit de la Commission.

[101] Manuscrit de la Commission.

[102] Ce privilége, ou plutôt cette charte ou keure, a été imprimée par J.-F. Willems, dans son recueil intitulé : Mengelingen van historisch-vaderlandschen inhoud, Anvers, 1827-1850, p. 439, et la disposition dont il s'agit s'y trouve p. 491, au bas.

[103] Onschuldich, « innocent, » le manuscrit de la Commission dit abusivement: schuldich, « coupable. "

[104] Au lieu de : schade, « dommage, » le manuscrit de la Commission a: schulden, « dettes. "

[105] Au lieu de ende, lisez: oft, comme dans le manuscrit de la Commission.

[106] Manuscrit de la Commission.

[107] Manuscrit de la Commission.

[108] Manuscrit de la Commission.

[109] Septième partie, titre 1, p. 774.

[110] Les mots placés entre crochets manquent dans le manuscrit de la Commission.

[111] Manuscrit de la Commission.

[112] Manuscrit de la Commission.

[113] Manuscrit de la Commission.

[114] Manuscrit de la Commission.

[115] Ce qui se trouve entre crochets manque dans le manuscrit de la Commission.

[116] Manuscrit de la Commission.

[117] Le manuscrit de la Commission dit: ongelast.

[118] Le manuscrit de la Commission dit: ongelast.

[119] Manuscrit de la Commission.

[120] Manuscrit de la Commission.

[121] Le mot leelijcke n'est pas dans le manuscrit de la Commission.

[122] Ce qui se trouve entre crochets manque dans le manuscrit de la Commission.