COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE (1).

STIJL VAN PROCEDUERE DER STADT ENDE VRIJHEIJT VAN TURNHOUT.

(15 meert 1555, n. st.)

Alsoe binnen deser vrijheijt van Turnhout over langhen tijt is geweest

gebreck van allen zaeken voer schoutent ende scepenen oft rentmeester deser

vrijheijt behoerende bedinght te worddene, ende dat bijder menichfuldich-

heijt vanden zaeken, treijneringhen van exceptien ende nieuwichheijd, die de

partijen oft hueren voerspraeken verscheijelijck opzuekende zijn geweest,

daermede die goede luijden grootelijck wordden geinteresseert ende dicwils

langen tijt hebben moeten volghen, om in justicien gehoort te wordden, eer

zij tot eenen goeden eijnde consten geraeken, ende hoe wel tselve eensdeels

geredmedieert is geweest bij het onderhouden vanden roll van twee oft drie

jaer herwaerts hier onderhouden ende geuseert, nochtans, om de daege-

lijcxse abuijsen int beleijden vanden processen bijden eenen ende den ande-

ren voert gestelt ende gepractizeert worddende, occasie nemende vanden

anderen diversche stijlen ende bancken recht te moegen remedieerene ende

te verhueden, soe verre moegelic zij, ende daerom, om eenen iegelijcken een

zekere ordinantie ende stijl te geven ende te setten conform ende alder

bequaempste deser bancken recht, op dat een iegelijck weeten mach

waernae hij hom int beleijden van ennighen processen zal moegen reguleeren

ende vueghen, is bijden schoutent, rentmeester [ende] scepenen deser

vrijheijtvercleert, dat van nu voertane binnen deser bancken onderhouden,

ende zoe verre des noot zij van nijeuws gestatueert ende geordineert, tgene

des bijden naevolgende puncten bescreven zal staen, behoudelijck altijt den

selven huer minderen ende meerderen ende interpreteerene achtervolgende

hoer macht, [ende] der vrijheijt previlegien, gelijck hen nae gelegentheijt

der zaeken goetduncken ende believen zal.

VANDEN ROL TE MAKENE.

1. Item, inden iersten is geordineert ende gestatueert, dat van nu voer-

(1) D'après un manuscrit du xvie siècle reposant aux archives de la ville de Turnhout, appelé Oudt

keurboeck, portant le no 1164 de l'inventaire, manuscrit que M. l'avoué Hoefnagels, bourgmestre de la ville

de Turnhout, a eu l'obligeance de nous communiquer. Le texte en est généralement très-défectueux.

506

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

tane, van allen zaeken die bedinght zullen wordden des dijnsdaeghs ende

des donderdaeghs voerden schoutent ende den rentmeester ende scepenen

deser vrijheijt, zalmen maeken een rolle bijden secretaris, achtervolgende

welcke rolle, vanden iersten partijen tot den lesten toe, eijndende bij

ordene, immers ten tijde toe dat die getermijneerde vuere staen zal, men

zal partijen in justicien hooren ende int recht ontcommeren; behoudelijck

ende vuijtgescheijden den zaeken den schoutent van zijnder officien weegen

aengaende, die hierinne nijet en zijn begrepen, mer zullen die voer oft nae

den roll, tot sheeren belieften, beslicht wordden.

WAT ZAKEN TER ROLLEN BEHOEREN.

2. Ende ten tijde [ten eijnde] dat daer inne goedt orden gehouden

wordden, soe sal elcke paertije die begeert in justitien gehoort te wordden,

het zij dat iemandt den anderen met recht heeft doen besetten, oft voer

scheijdinghe ende deijlinghe, doen dach maeken, oft oeck voerden rent-

meester, als erffheer, van zaeken voerden vierschare dienende, zal den

selven sijn partije ten minsten des daeghs te voere bijden secretaris doen

ter rolle stellen, gevende den selven van elcke nieuwe zaeke eenen halven

stuijver; dies soe zullen die procureurs oft taellieden hon acces oft toeganck

hebben moegen totten voerscreven rolle, om te visiteerene.wes ten lesten

daegen daer inne gedaen was.

3. Ende zal de voerscreven secretaris den voerscreven rolle alzoe verre

van eenen scrijven, dat hij met eener cleijnen penne die confessien van

paertijen, oft dijer gelijcke acten judicielen ende oic appunctementen daer

under scrijven [can], als moghen zijn verbaelijcke conclusien, versuecken

ende protesten van partijen.

VANDER CONTRE-ROLLE.

4. Vuijt welcker rolle de voerseijde secretaris zal maeken een cleijn

contre-rolle, om paertijen naevolgende der selver rolle bijder vrijheijt

knecht, den voerster oft iemanden anders, des last hebbende, voert te

roepene.

508

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT

TEXTE.

ROLL-DAGHEN ZIJN DES DIJNSDAGHS ENDE DONDERDAGHS.

5. Item, hoewel in deser voerseijde vrijheijt inder weeken zijn, van alle

oude tijden, achtervolgende der previlegien deser vrijheijt, onderhouden

geweest drie ordinarische dingdaeghen oft daegen van recht, nochtans, om

den gemeijnen volck ten besten te ontcommeren ende den rolle metten

naevolgende vuijtgescheijden zaeken nijet te interrumpeeren, ende ten

eijnde dat paertijen, te rolle staende, dicwille nijet te vergheeffs en souden

comen, eest geordineert dattmen metter voerseijde rolle zal dinghen des

dijnsdaghe ende des donderdaeghs alleenlijck.

VANDEN ZAKEN DER PORTEREN DESER VRIJHEIJT.

6. Item, zaeken van eenen poertere deser vrijheijt, oft daeraff de ver-

weerder is poerter der voerseijde vrijheijt, ende voerden schoutent dienende,

zalmen, naevolgende der ouder costumen, bedingen van veerthiene daegen

tot veerthien daegen.

VANDEN ZAKEN DAERAFF DIE VERWEERDER EGEEN PORTERE EN IS, ENDE VANDEN

GHENEN DESER BANCKEN RECHT GEDECLAREERT (1) HEBBENDE.

7. Item, zaeken van paertijen wesende egheen porters, oft daer aff de

beweerder [verweerder] egheen poerter en is deser vrijheijt, zalmen bedin-

gen, naevolgende der ouder costumen, vanden derden totten derdden daghe.

Hier inne verstaen dat, soe verre oft soe wie, al waer hij geboeren oft aen-

genomen poerter deser vrijheijt, hom heeft gepresenteert in ennighen

saeken voer ennighen buijten-porter, van ennighen steden oft sinte-Peeters-

man declinerende forum deser vrijheijt, oft zoe wie zijndert der lester

publicatien over drie jaeren gedaen alzo heeft gedeclineert, datmen dien

inder justicien ende der vrijheijt rechten zal houden voer een gemeijn inge-

seeten egheen portere wesende deser vrijheijt, ende zullen die rechts plegen

vanden derden dach totten derden dach naevolgende, naeder ouder costume

tot noch toe onderhouden.

(1) Au lieu de: gedeclareert, lisez: gedeclineert.

510

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

8. Wel verstaende oeck, dat ennighe van deser partijen, vanden derden

dach tot den derden dach dienende, zoe wanneer zij gebruijken hoer daegen

van productien die nae bescreven zullen staen, zullen tusschen elcken

dilaeije oft dach van productien moegen gebruijken, soe verre als hon gelieft,

eenen sondach, om huer getuijgen metten sondaeghs geboode vuijt te

moegen gebieden ende vuijt te moegen publiceeren.

9. Item, insgelijcx, soe wanneer zij dach van recht zullen hebben omme

tantwoerden, oft anderssins bij gescrifte te dingen, zalmen den selven, ter

discretien vanden scepenen, dach bescheijden nae gelegenheijt der zaeken

dat zij vanden secretaris hoer geeijsschte copien zullen meijnen te ver-

werven.

WAT ZAKEN OPTEN SATERDACH ONTCOMMERT ZULLEN WORDDEN.

10. Item, opten saterdach, wesende den derden ordinaris dach van recht,

zalmen ontcommeren alle gevoerste vonnissen, vonnissen dijffinijtijffe van

formalen processen, dachmakinghe van scepenen conden, hetzij voerden

schoutent oft voerden rentmeester sheeren, hueringhe oft vercoopen, panden

te veijlen, den onmondighen oft wesen mombaer ende toesiender te stellen,

clachten ende geschillen vanden wesen te aenhoeren, ende dijer gelijcke

zaeken, diemen zonder treijne oft orden van proces gevuechlijck can

beslichten, die welcke zaeken men van nu voertaen des dijnsdaeghs ende

des donderdaeghs nijet en sal ontcommeren, opdat den rolle daermede nijet

en geinterrumpeert en wordde.

TEN GENECHT DAGHEN.

11. Item, des saterdaeghs ten genechtdaegen zalmen ierst ende voer alle

continuieren die gerichten van paertijen, nieuwe ende oudt, eermen aldus-

danighe zaken zal ontcommeren.

VANDEN VERBONDT VANDEN GHENEN TOT DEN RECHT HOERENDE.

12. Item, dat van nu voertaen, gelijck men oeck een wijle tijts heeft

onderhouden, de schoutent, rentmeester oft heuren stadthouders, scepenen

secretaris, vorster ende procureurs zullen moeten compareren ende opt huys

512

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

wesen telcken van desen dagen van recht, dijnsdaeghs, donderdaeghs ende

saterdaghs voer de clocke negen vueren [ueren], ende blijven aldaer tot de

clocke elve, oft langer, nae gelegentheijt vander zaecken, opte verbuerte, soe

wie tot ennighe van deser vueren te spaedecompareert, soe verre hij in deser

dinckbancken van deser vrijheijt is, te weten: vanden schoutent, rentmeester

oft hueren stadthouders vier stuijvers, ende vanden scepenen, secretaris,

vorster ende procureurs twee stuijvers; wel verstaende, dat soe verre

ennighe van dese, binnen der vrijheijt wesende, hon selven maecten geheel

absent ende niet en compareerden binnen ten [den] tijde van deser vueren,

in verachtinghe van deser penen, zal verbueren dobbel van tgene des boven

gescreven staet, al te bekeeren tot behoeff der naebescreven bussche, ten

dade dat zij, om nootzaecke wille, orloff hadden, oft buijten vrijheijt waeren

van te voeren.

13. Ende daer om zal hom een iegelijck vanden paertijen vuegen telcken

van deser uren op zijn rolle, verwachtende hom daer voer opder heeren

huijs laeten vijnden ende compareeren, om hom ten rechtwert te vuegen,

gelijck nae bescreven staet.

TOT WAT UREN ENDE HOE PAERTIJEN INDEN ROLL ZULLEN WORDDEN ONTCOMMERT,

ENDE VANDEN AENLEGGER ante litern contestatam TZIJNEN ROLL NIET COMPA-

RERENDE.

14. Te wetene, dat een iegelijcke paertije te rolle geset zijnde, het zij

aenlegger oft verweerder, zal moeten compareeren voer recht ende gereet

zijn, het zij bij hom selven oft zijnen gemechtichden procureurs telcken

reijsen wanneer hij bij orden inden rolle vuijtgeroepen zal wordden; ende

ingevalle dat de aenlegger, tot zijnen rolle voertgeroepen zijnde, nijet en

compareert, het zij de verweerder compareerden oft nijet, ende soe verre

tselve gebuert voer het verantwoerden vander zaeken ende alsoe ante litem

contestatam, soe zal de verweerder ontslagen wesen van zijnen besetsele oft

dachmakinghe gedaen, sonder den selven ennigen buijten weeten daer aff

van noode te doene.

VANDEN AENLEGGER post litem, contestatam NIJET COMPARERENDE.

15. Item, indien de aenlegger nae daenspraecke bij hom ende het verant-

514

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

woerden bij zijn tegen paertije gedaen ende alsoe nae die litiscontestatie

nijet en compareerde tzijnen rolle dienende, soe salmen den selven aen-

legger tot zijnen cost daer aff bijden vorster met een buijten weete doen

intimeeren oft hom belieft zijn begonste proceduer voer recht te voleijnden

ende voerts te vervolgen oft nijet, tegens den verweerder, dien hom de

vorster zal aennoemen met naem ende toenaem, oft ten minsten, midts

zijnder absentien, tzijnen huijs. dagende de voerscreven vorster den selven

aenlegger ten dage daer toe bijden appoinctement der scepenen inde roll

gestelt; waer aff de voerscreven vorster totden dage dienende zal doen

relaes bij zijnen eedt; ende alzoe verre de aenlegger alsdan noch nijet en

compareert, zal versteken wordden van zijnen recht daer aff hij den

verweerder int recht gebroecht heeft.

VANDER ABSOLUTIEN DES VERWEERDERS NA HET VERSTEECK VANDEN AENLEGGER.

16. Ende soe verre die verweerder hier en boven doet blijcken vanden

vermeet zijnre verantwoerden oft volvuert zijn vermeet in zijn verant-

woerden gedaen, het zij dat hij sijn onschouwt gecosen hadde bij zijnen

eedt, vanden eedt des aenleggers hem gedeijlt, ende tselve onschouwt doet,

oft in zaeken van feijten daer aff genoech hij hadden gethoont, den recht

genoech zijnde, zal hier en boven loss [ende] vrij bij vonnisse diffinitijff

geabsolveert wordden vander aenspraek hom gedaen.

VANDEN BESETTE GOEDEN TE ONTSETTEN.

17. Item, want een aenlegger die int recht wil spreken oft iemanden

beclimmen voer schat schult van actien persooneel, moet den selven zijnen

debiteur met recht besetten; ende om dat die ghene diens goeden met recht

beset zijn nijet overlanghe en soude blijven zitten in bezette goeden, ten

grooten achterdeele vanden gemeijnen luijden den crediteuren, soe es

bijden schoutet ende scepenen voerscreven vercleert voer der bancken

recht, veele jaeren herwaerts, gecostumeert ende onderhouden, dat soe

wiens goeden met recht beset wordden ende hom daer aff binnen den

achtsten dach wittege weete gedaen wordt, soe zal die zijn goeden met

recht moeten comen ontsetten binnen den genecht, te wetene binnen den

516

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

veerthien daegen van zijn besetsele, ende dat met eenen borghe den heere

genoech zijnde, al opte verbuerte van twee ende veertich stuijvers.

VANDEN ONTSETSEL OP CAUTIE JURATOER.

18. Ende alzoe [zoe] hij die beset is eghee borghe gevijnden en conste

om te ontsetten met borghen, ende daer aff doet zijnen eedt, dat hij zijn

uterste ernstichheijt gedaen heeft om borghe te hebben om te ontsetten,

sal die selve moegen ontsetten met cautie juratoer, te wetene dat hij zal

sweeren aen God ende zijnen heijlighen, dat hij hom selven noch zijne

goeden nijet en zal maeken affhendich, versteken oft verbaelmonden, doen

versteken oft doen verbaelmonden, in bedroch oft ten achterdeel vanden

crediteurs die hom met recht beset hadden, voer dat die zaeke metter

minnen oft metden recht zij gesleten.

19. Midts welcken ontsetsele, het zij midts borghe oft der voerscreven

cautie juratoer, wordt den ontsetter zijnen dach van reeht bescheijden, te

wetene, indien hij poerter is, van dien dach in veerthien daegen, indien

hij egheen poorter en is, van dien dach ten derden dage.

VANDEN ONTSETSEL DER VROUWEN WIENS MAN ABSENT IS.

20. Ende oft gebuerden dat [van] die ghene wiens goeden met recht beset

zijn, die mans persoon absent is, ende want die huijsvrouwe sonder auctori-

teijt van hueren manne ende mombaer, naeder bancken recht, nijet en can

met recht ontsetten, soe is in desen versien, dat iemandt, vrindt oft mage, oft

een vreempde, soe verre hij de zaeke waer voer alsulcken besetselle gedaen

is tot hemwaerts nemen wille, mach die goeden met recht ontsetten als zijn

eijgen zaeke, intervenierende voer dien man ende der vrouwen, ende zal

voert de zaeke verantwoerden als oft zijn eijgen waer. Item, oeck zoe verre

die huijsvrouwe van ennighen man diens goeden met recht beset zijn derff

affiermeeren bij hueren eede dat hoer man absent is ende nijet en weet waer

hij is, oft zij dien int zeker soude doen vijnden, zal alsulcken vrouwe met

eenen vreempden mombaer, diemen hoer daer toe ad lites zal metten recht

geven, die goeden moegen met recht ontsetten opte borchtochte oft cautie

voerscreven, ende voerts ind recht ontfangen wordden.

518

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VANDEN VERREIJCK DES VERWEERDERS.

21. Tot welcken dach, wesende ordinaris dingdaeghen ende roldach, soe

verre de verweerder nijet en compareert, soe zalmen den selven doen doen

een buijten weete bijden vorster, hom dagende tegens zijnen gerechtigen

naesten dach van recht, opt versteken van zijnen recht, gevende daer aff

den vorster eenen stuijver ten cost vanden verweerder nijet compareerende;

van welcken dagement de voerscreven vorster ten daghe dienende zal doen

relaes; ende soe verre de verweerder tot dien dach noch nijet en compa-

reert, zal wordden verreijckt ende verhaelt van tgene des de aenlegger hom

aenleggende was ende voer beset hadde.

22. Ende insgelijcx zal een verweerder dach gemaect worden voerden

rentmeester, hebbende zijne buijten wete als voeren, wordden verreijckt

ende verhaelt vander aenspraeken hom gedaen. Behoudelijcken dies, dat

voer ende eer de aenlegger zal wordden geweesen volcomen van zijnen

eijssch om ter executien te comen in actien personeelen, te wetene van

schat schult, zal zijnen eijssch moeten verificeeren soe hij dien in zijnder

concluijsie aengeleet hadden, te wetene, in dien hij zijn aenspraeke gedaen

hadden voer der buijten weten metten eedt te gevens oft te nemene, zal die

verificeeren metter eedt, in dien oeck met thoon, zal daer aff leijden zijnen

thoon zoe vele den recht genoech zijnde.

23. Maer in zaeken van erffenissen zal de aenlegger zijnen eijssch verifi-

ceeren bij thoon den recht genoech zijnde.

DAT EEN AENLEGGER NIJET EN MACH RESILIEREN VAN ZIJNEN BEGONSTE PROCEDUERE.

24. Ende oft gebuerde dat een aenlegger zijne aenspraeke gedaen hadde,

het zij metter eedt te gevens ende te nemene, oft met thoon, ende de ver-

weerder daer aff zijn verantwoerden gedaen hadde, ende daenlegger aldan

gevuelden dat hij met zijnen begonnen aenspraeke aenden verweerder

zouden succumbeeren, te wetene in dien metter eedt, dat de verweerder

naeden lantrecht hadden gecoeren zijne onschult bij eede, oft in dien met

thoon, ennighe van zijnen thoon hom soude ontvallen, oft om dier gelijcker

redenen hom daer toe porrende, souden van sijnder aenspraeken resilieren

ende den verweerder anderssins meijnen te beclimmen om dat proces

520

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

nijet en soude wordden illusoer, in dien de verweerder voerts recht ver-

sueckt op daenspraeke hom gedaen ende nae zijnen verantwoerden, zal

daenlegger zijn begonnen proceduer moeten volleijden, oft anderssins zal

de verweerder daer aff quijt ende verweert wordden geweesen.

VANDEN HEIJSSCH IN ZAKEN VAN IMPORTANTIEN INT GESCRIFT TE STELLEN.

25. Item, in zaeken van erffenissen van ennigher importantien ende in

actien personeelen daer den eijssch zal gedraegen tot sess carolus gulden

eens, oft daer over, daer de aenlegger zijn aenspraeke wil funderen met

thoon ende met feijten, zal daenlegger, om inder materien zekerlijck te

procedeeren, zijn aenspraeke stellen in gescrifte. Item, allwaert oeck dat

den eijssch gedroech onder de sess carolus gulden eens ende de aenlegger

zijn aenspraeke verbaelijck doende, ende die funderende met diverschen

feijten ende thoonen, zal de verweerder die moegen eijsschen in gescrifte,

oft oeck zullen de scepenen ende secretaris, tot honder zekerheijt, moegen

den aenlegger doen stellen int gescrifte, gevende den selven daer toe eenen

redelijcken dach, ter arbitragien van hon scepenen.

VANDEN HEIJSSCH MET DEIJLINGHE VAN EEDE.

26. Maer wanneer de aenlegger zijn aenspraeke fundeert metter eedt te

gevens oft te nemene, het zij hoe groot den eijssch is, ten waer hij de

aenspraeke deden met veele diversche redenen, prolixe, zal die gestaen

verbaelijcke te doene, oft oeck in zaeken van cleijnder importantie, al

waert oeck de verweerder int gescrifte die begeerden; ende zal de secre-

taris zijnen eijssch ende de cause zijns eijsschs ende de concluijsie teekenen

opte rolle; ende dies zoe zal de procureur vanden verweerder totten rolle

oft register hebben zijnen toeganck ende tselve vuijt moegen scrijven, om

den verweerder daer nae zijnen beraet te nemene ende te moegen

antwoerden.

VANDER AENSPRAKEN GEFUNDEERT MET FEIJTEN.

27. Item, een aenlegger, als voorscreven staet, funderende zijne aen-

522

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

spraeke met feijten ende thoon int gescrifte, zullen de procureurs oft tael-

lieden die maeken met goeden bescheijden, soe die zaeke gelegen is,

stellende elck feijt met besunderen artikele, zoe hij de zaeke wil geven ende

nemene, winnen ende verliesen, ende wes hij zal meijnen te thoonen, met

behoerlijcken concluijsie daer nae.

INSGELIJCX VANDEN VERANTWOORDEN.

28. Insgelijcx zal de weerder paertije des verweerders in zijn verant-

woerden antwoerden van puncten oft artikulen tot artikel, bij kennen oft

ontkennen; ende in dien hij contrarie feijten bij leeght oft vermeet, zal die

oeck stellen met bezunderen artikulen, zoe hij oeck meijndt te winnen ende

te verliesen.

VANDEN REDENEN INDE SCRIFTUEREN TE STELLEN.

29. Ende soe verre de aenlegger in zijn aenspraeke oft verweerder in

zijn verantwoerden wilt stellen oft vueghen eenighe redenen, het zij aen

recht oft anderen, zal die stellen met besunderen puncten ende artikelen,

hon wachtende, de voerscreven procureurs, op arbitrale correctie tot profijt

vanden naevolghender busschen, dat zij egheen redenen met feijten, oft

feijten met redenen en zullen menghelen in eenen artikel.

VANDEN REPLIJCK [ENDE] DUPLIJCK.

30. Wel verstaende, dat in dien de aenlegger heeft ennighe contrarie

feijten oft redenen tegens den feijten oft redenen geartikuleert bij den

verweerder in zijnen verantwoorden hom verantwoerdende, zal daer tegens

moegen replijceeren; item, de verweerder weerderomme dupliceeren,

sonder meer scrijvens; nochtans in vueghen ende manieren als voeren

inder aenspraeken ende verantwoerden, te wetene sonder feijten met

redenen te moegen mengellen in eenen artikel.

VANDEN ZAKEN GEFUNDEERT OP BESCHEEDE VAN GESCHRIFTE ZONDER FEIJTEN

BIJGELEEGHT.

31. Item, om paertijen dicwille van grooten ende unvertullighe costen te

524

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

verhuedene van dmaken van diversche scriftueren van productien van

thoon, daer egheen thoon van noode en is, ende meer andere inconve-

nienten te schouwen, soe is bijden schoutent, rentmeester ende scepenen

geordineert, dat van nu voertaen, soe wanneer iemant den anderen zijne

tegen paertije betreeckt int recht, van wat saeken het zij, groot oft cleijn,

ende de aenlegger zijne aenspraeke alleenlijck fundeert op ennighe scepenen

brieven, obligatien, instrumenten, testamenten, houwelijcke voerwerden

oft andere documenten int gescrifte, sonder ennighe feijten inne te slaen,

zal den verweerder schuldich zijn daer aff visie te doen ter stondt, ende den

verweerder daer aff veraccordeert wordden copie ende dach om te comen

antwoerden, [ende] zal alsulcken aenlegger dat moegen doen verbaelijck,

ende insgelijcx dien dach dienende om te antwoerden, de verweerder soe

verre hij hom oeck nijet vorder en fondeert dan opt bescheede van gescrifte,

als voere, sonder ennighe feijten in te slaen, zal zijn verantwoerden moegen

verbaelijck doene, ende zal den aenlegger schuldich zijn oeck ter stont

daer aff visie ende geaccordeert worddene copie; ende soe verre bijden

scepenen bevonden wordt dat, de zaeke alleenlijck rustende is opde voer-

screven documenten oft bescheede van gescrifte ende nijet op ennighe

feijten, zullen zij den paertijen ordineeren hueren versuecken, allegatien

ende reallegatien met eenen cleijnen gescrifte oft advertissement, met oeck

hueren bescheeden van gescriften over te gevene, om, die stucken bijden

scepenen al gesien, recht inder zaeken gedaen te worddene soe behoeren

zal, sonder meer scrijvens van replijck, duplijck, van reproche oft salvatie;

ende zullen zij paertijen tvoerscreven advertissement schuldich zijn over te

gevene, in zuleker vuegen gelijck die bijden paertijen oft hueren voer-

spraeken zijn bedinght geweest, ende het welck zij taellieden oft voer-

spreken, ten versueeke vander eender oft der andere paertije, sal oft zullen

moeten affiermeeren alzoe verbaelijck bedinght te zijne, oft anders zullen

die feijten nijet bedinght wesende worden gerejicieert, ende voerts vanden

redenen ende van hueren bedinghden stucken recht ende justitie gedaen

wordden.

32. Behoudelijcken dies ingevalle de verweerder, gedaecht zijnde ende

hebbende dach om tantwoordene versueckt tijt van sommatien van garande

526

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

oft verhaele tegens andere die hij pretendeert hom vanden zaeken te moeten

verantwoerden, dat hom daer toe zal geaccordeert wordden dach om die

paertije die hij sommeeren wilt te doen daegen met intimatien vanden

officier dien behoeren zal, gevende hom zijn boete ende recht.

33. Ende soe verre dese paertije, alzoe gedaecht zijnde, nijet en compa-

reert, zal paertije garandt of verhael versueekende moegen protesteeren van

zijnder dijligentien ende van alle costen, schaden, interesten die partije

gedaecht zijnde, de verweerder, tegen zijnen garandt ende zijne erffgenamen

ende hueren goeden te verhaelen, soe verre hij succumbeert zal meijnen te

winnen; ende in dien gevalle zal den originale verweerder dach wordden

gegeven inde materie principael om peremptorie te comen antwoerden (1).

Ende ingevalle de voerscreven paertije in materie van garandt gedaecht

zijnde compareert, zal moegen versuecken copie vander aenspraeke ende

bescheede des aenleggers ende dach van beraede, die de scepenen hom

zullen accorderen, [ende] (2) tot dien dach dienende zal hij moeten verclee-

ren oft hij die zaeke voer den verweerder wilde aenverden ende interve-

nieeren oft nijet; ende ingevalle hij vercleert jae ende paertije met hom, als

solvent wesende, te vreden is, zal doriginale verweerder vuijtten processe

wordden gedaen, ten waer dat daenlegger zijn aenspraeke fundeerden

metter eedt, oft sustineerden dat dactie waer reael, oft daer inne wordden

geartikuleert ennighe feijten daer op de originale verweerder selve soude

moeten antwoerden, als hom alleenlijck aengaende, oft oeck dat daenleggere

metten genen die tot ten garandt gedaeght is, als nijet solvent, nijet te

vreden en waer, soe zal in desen gevalle doriginale verweerder int processe

blijven ende die gedaeghde hom hulpen verantwoerden soe zij zullen meij-

nen te winnen. Ende ingevalle paertije inde voerscreven sommatie van

garande gedaecht zijnde compareert ende vercleert nijet te willen garan-

deren oft hom die zaeke niet aen te gaen, zal daer mede gestaen deser mate-

rien aengaende van sommatien, ende zal daenlegger voerts moegen vaeren

in de materie principale, ende de verweerder protesteeren van zijnder dili-

gentien, als voeren.

(I) La rédaction de la première partie de cet article est,très-défectueuse.

(2) Nous croyons qu'il faut intercaler ici la conjonction ende.

528

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VAN ZAKEN GEFUNDEERT OP BESCHEEDE VAN GESCRIFTE ENDE MET FEIJTEN...

34. Ende ingevalle de aenlegger zijne aenspraeke fundeert ende verificeert

met bescheede van scepenen brieven oft anderssins obligatien oft instru-

menten, testamenten oft andere documenten in gescrifte, waert oeck dat

de aenlegger mede feijten in leijde, niet te min zal den verweerder daer

aff terstondt, jae voer oft nae het verantwoerden, als de verweerder ver-

suecken zal, moeten doen visie ende copie te laeten volgen, ten waer dat

daer in stonden ennighen clausulen ende puncten meer dan dier materien

aengaende, daer aff en zal de [verweerder] (1) nijet schuldich zijn te hebben

visie oft copie dan ter discretien vanden scepenen.

35. Insgelijcx zal de aenlegger hebben visie ende copie vanden documen-

ten instrumenten oft andere munimenten die de verweerder in zijnder

defensien zal aennoemen ende funderen.

VAN BESETTEN PERSOONEN, PENNINGHEN OFTE GOEDEN NIJET ONTSET WORDDENDE.

36. Item. soe wie ennighe persoonen, ennighe penninghen oft goeden

met recht beset heeft, die nijet ontset en wordden, zoe zalmen die vervol-

gen ende vuijtwinnen ter hoogher vierschaeren op zijn iersten, tweeden,

derden besetsellen, ende comende op het vierde, te dien daghe te roll doen

stellen, heijsschende voerts allen den ghenen die alsulcken persoon, pen-

ninghen oft besette goeden met reel wille verantwoerden; ende in dien

nije n compareert, zoe zalmen dien oft den panthouders des goets, oft

ter poeijen vuijt, oft, in dien da ghene buijten zijn geseeten, met

behoerlijcke ende wittighe intimatie ter plaetsschen tzijnder residentien, op

des goets cost, een buijten weete doen, ende dan voerts vaeren totten

vonnisse soe behoeren zal.

VAN ZAKEN DER GEARRESTEERDER PERSOONEN

37. Item, zaeken van garresteerden persoonen begeerende recht als

(1) Ce mot est resté dans la plume du scribe.

530

532 COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE

gearresteerde persoonen vanden eenen dach totten anderen derden

dach, achtervolgende der bancken recht van dien zalmen, nijet tegen-

staende den voerscreven rolle, voer ontcommeren, ter discretien vanden

schoutent ende scepenen.

VANDER PRODUCTIEN ENDE EXAMINATIEN VAN GETUIJGHEN.

37bis (1). Item, om den thoon van paertijen te leijden is geordineert ende

gestatueert, alsomen van drie oft vier jaeren herwaerts oeck heeft onder-

houden, ten meesten gerieffe ende expedicie vanden ghemeijn volck, dat

allen getuijghen van paertijen weegen geleijt wordden zullen in die tegen

woerdicheijt van honder weederpaertije oft den procureur, oft bij honder

contumacien in honder absencien wordden geeedt vanden officier daer

onder die zaeke is dienende, ende dan den selven paertijen ende getuijgen

dach ende ure gestelt wordden, om te comen voer twee scepenen ende

den secretaris; ende zullen de voerscreven getuijgen vanden voerscreven

secretaris geexamineert wordden ende wel ondervraecht vanden redenen

[ende] wetentheijt van huerder depositien, vanden plaetsschen ende andere

[ende vande] persoonen die daer bij waeren, ende van allen circumstancien

daer toe oeck menende, gevende den voerscreven scepenen ende secretaris

van elcken getuijge tsaemen eenen stuijver.

38. Ordineeren voerts, om den langhen treijn vanden processen te schou-

wen, soe wanneer de zaeke int gescrifte is beleijdt, datmen van nu voertane

die getuijgen nijet meer en zal examineeren op ennighe aengedrachten oft

interrogatorien gelijckmen geploegen heeft, de selve manier hier mede

abolerende ende te nijet doende; maer zullen die getuijgen geproduceert

. rdden bij belietten op artikellen vanden voerscreven scriftueren, ende

daer op alleenlijck geexamineert wordden, sonder ennighe feijten inde

voerscreven belietten te moegen insereeren, ende zal de procureur inde

belietten scrijven op wat artikel hij de getuijgen begheert geexamineert te

hebben.

39. Ende soe verre die paertije ennighe redenen stellen in hueren

scriftueren, soe zullen de scepenen, int maeken van hueren vonnis, hon

(1) Cet article ne porte pas de numéro dans le manuscrit.

534 COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT

regaerdt daer op nemen ende de selve redenen voer ooghen hebben

soe zij nae hueren wetenheijt ende equiteijt zullen bevijnden behoerende,

sonder dat zij, scepenen, die richters zijn over tselve ..his, schuldich

zullen weesen getuijchschewijs opte voerscreven redenen quereleeren, die

manieren van oudts onderhouden midts desen abolerende ende te nijet

doende.

40. Item, de voerscreven secretaris, telcken reijsen als hij den paertijen

getuijgen zal hebben geexamineert ende soe verre die paertijen daer tegen-

woerdich zijn, zal, :het scheijden vanden selven getuijghen, in zijnder

tegenwoerdicheijt den getuijchs, ter presentie vanden voerscreven scepenen

zijne getuijgenisse in ende den voerscreven paertijen alsdan te laeten

aenhoeren, sonder vanden eenen oft der andere paertije daer om meer loons

aff te heijsschen maer indien paertijen comen binnen middelen tijde tot

hoerder goeder mocten, begherende visie ende lectuer vanden productien,

zullen den voerscreven secretaris daer aff loonen nae advenant zijnder

moeten ende de prolixiteijt des thoons (1).

WAT PERSOONEN TEN GETUIJGENISSE WORDDEN GEADMITTEERT.

41. Item, is voerts geordineert datmen van nu voertaene in allen civilen

zaeken als getuijgen admitteeren zal bastaerden ende oeck vrouwen persoo-

pe .. verre anders egheen reprochie oft exceptie tegen den selven en

vallen ende tot dien oeck om int maeken vanden vonnisse alsulcken

regaerdt te nemen soe behoeren zal.

DAGHEN VAN THOON TE LEIJDEN.

42. Item, om den getuijgen te leijden zal, nae der ouder bancken recht,

de aenlegger voerleijden ende sluijten voerden verweerder, ende zullen de

scepenen den selven partijen, het zij aenlegger oft verweerder, van rechts

weegen egheen .. dijlaeije gheven dan drie dilaeijen, ende en zullen

paertijen van rechtsweegen egheen ander dilaeije meer hebben dan vuijt

gratien no.. dilaeije, op versteke van meer thoons; ten waer dat deen

(1) La rédaction de cet article est très-défectueuse.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

oft dandere ennighe merckelijcke redenen allegerende [allegeerde] binnen

de voerscreven dilaeije belet te zijne, het waer midts der absentien vanden

getuijgen in vreempden lande, oft andere merckelijcke excusatien die den

scepenen genoech dochte, zoe zullen zij paertijen noch geven een vijfte

dilaeije ende dat ter arbiteragien ende discretien vanden voerscreven

scepenen, tselve doende oft afslaende, zoe hon goetduncken zal.

VANDEN GEDAEGHDEN PERSOONEN TER GETUIJGENISSE NIJET COMPARERENDE, ENDE

EERST VANDER ONTCOMMERINGHE VAN DIEN.

43. Item, wantmen tot noch toe veele gebrecks bevonden heeft bijden

getuijgen tot den daghe hon metden sondaeghs geboede oft anderssins

bijden vorster geprefigeert, zeer qualijck voer recht hon verthoont heb-

bende, ende tselve toegecomen is als den roll van honder zaeken soe verre

nijet aff en liep, de procureurs malcanderen qualijck woulden gerieffen, den

voersrev uijgen voer expeditie van hueren roll te laeten ontcommeren,

ende daer in ten tweede reijse seijden hon anderssins zij, getuijgen, geoccu-

peert te zijn, soe is geordineert, dat wanneer ennighe zaeke dienende op

ennighe roll dach ende hoe wel den rolle tot dijer zaeken waer aff die

getuijge voertgeboeden wordden nijet aff en loopt, zoo zullen nochtans die

getuijgen, dat zij die zij van binnen oft van buijten, ontcommert wordden

ende de tegenwoerdicheijt van honder weederpaertije oft hoeren gemech-

tich de eedt wordden, op nochtans allen exceptien van reprochien tegens

den selven persoonen bijder weederpaertije in tijden ende wijlen te alli-

geeren die zij zullen meijnen te doceeren.

44. Ite [de] gheenen die om ennighe getuijgenisse van paertijen

weegen met sondaeghs geboode hier ter poeijen vuijt, oft tot Outurnhout

met den kercken gebooden daer onder zij geseeten zijn voert wordt gebooden,

oft anderssins bij appoinctement der scepenen metten vorster tot ennighen

getuijgenissen wordt geboeden ende hom nijet verthoonende voer recht ten

tijde dat hij voertgeropen wordt totdien daghe dat hij gedaecht is, zal voer

dierste reise verbueren twee stuijveren, ende voer die tweede reijse vier

stuijveren, sonder verdrach den selven aff te panden, halff tot behoeff

vanden heer daer onder die zaeke hangende is, ende halff tot behoeff vanden

vorster dexploet doende.

536

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE

45 (1). Ende op dat de voerspraecken ende taellieden nijet meer zueken

en souden ennighe treijne, nemende ocsuijnen op dnietcomparatien van

hueren getuijgen voergebooden zijnde als voeren, ende tot hueren daghe

nijet en compareren, soe zal de selve procureur daer aen gebreeek hebbende

die persoonen den heer overgeven met naem ende toename, om die met

bedwanck van pandinghe ter getuijgenisse te doen comene, ende zullen

tselve bij middellen tijde vander andere dilaeije aenden heer versuecken

soe vele als in hon is; ende ingevalle dan gebreck es aenden heer, zullen

alsulcken procureurs oft taellieden ten naesten dach van recht vander

zaecken protesteren van huerder diligentien, om dat met recht tegens den

naesten dach van recht geremedieert te wordden zoe behoeren zal, oft

anders en zalt den procureurs oft taellieden oft den paertijen egheen stade

doen om ennighe dilaeijen meer te verwerven dan hoer ordinarische daegen,

drie dilaeijen oft anderen voergaenden dilaeijen.

VAN EXCEPTIEN in et contra personas.

46. Item, ingevalle paertije oft procureur compareert allegerende

reprochie tegen ennighen vanden getuijgen, soe verre den scepenen dunckt

dat de allegatien vanden exceptien zijn notoer ende relevant, zullen zij die

gereprocheerde persoonen aff wijsen; maer ingevalle zulcken exceptien

nijt en zijn notorlijck blijkende noch relevant, zullen de scepenen bij

appoinctementen vercleeren dat, behoudelijcken daer paertijen hoer

reprochie ende der weeder paertije hoer salvatie ter contrarien, zulcken

persoonen zullen wordden gehoort, om int maeken vanden vonnisse sulek

consideratie daer op genomen te wordden soe, behoeren zal, ende oock eest

noot, proces gesien zijnde, paertijen de reprochien aeugedaen tot hueren

thoon geweesen te wordden, ter discretie vanden heeren den scepenen.

VANDER PENEN DER QUADER EXCEPTIEN in et contra personas.

47. Item, om te verhuedene den ocsuyne van langen treijne van processen

is geordineert, dat, soe verre ennighe procureur in zijnre reprochen ennighe

(1) L'article suivant portant le no 46, nous croyons que le scribe a oublié de numéroter cet article-ci.

538

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

persoonen reprocheeren wille om ennighen vuijlen feijten die hij hom alle-

geerden gedaen te hebben, ende ingevalle zijne partije daer aff wordt

geweesen tot zijnen thoon ende nijet en doet blijcken van zijnder gealle-

geerder exceptien, zal alsulcken partije verbueren twelff stuijveren tot

behoeff vander voerscreven busschen, ende nochtans voerhoudende den

getuijgen zijn actie van injurien tegens den ghenen die de woerde, het zij

bij gescrifte oft verbalijck, aen hom gedaen ; waer van dwelck te verhueden

de voerspraeken schuldich zijn hoeren paertijen te adverteren.

WANNEER PAERTIJEN ZAL WORDDEN GEACCORDEERT COPIE VAN DEN GETUIJGENISSE.

48. Item, als partijen aen beijden zijden hebben gerenuncieert oft zijn

versteken van meer thoons, ende nijet eer, zal partijen geaccordeert

wordden copie vanden getuijgenisse daer inne bij deen paertije oft der

anderen aen beijden zijden geleijt.

VANDER SCHRIFTELIJCKE REPROCHEN.

49. Item, ten naesten dach van recht vander geintendeerder zaeken daer

nae dienende, ende indijen paertijen egheen copie vanden productien

begheert en hebben, oft ingevalle zij die begheert hebben, ende wanneer

zij die aen beijden zijden gerecouvreert hebben, ten naesten dach van

recht dan dienende, om den partijen in hueren processe nijet te treijneeren.

zullen paertijen oft hueren procureurs gemechtich hon moeten ver-

cleeren oft zij willen reprocheeren oft nijet. Ende ingevalle zij aen beijden

zijden willen reprocheeren, zullen daer toe dach malcanderen accordeeren,

oft de scepenen hon apponcteren, ende zullen zij, paertijen, hinc inde hon

reprochieren metten overgegeven (1) op eenen dach, ende zullen paertijen

aen beijden zijden wordden geaccordeert copie ende daer tegens te moegen

salveren; ende ingevalle deen paertije vercleert nijet te willen repro-

cheeren, zal dander paertije nijet te min moegen reprocheeren oft hom

belieft.

(1) Au lieu de: metten overgegeven, lisez: moeten overgeven.

540

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

VAN DIER GELIJCKER SALVATIEN.

50. Insgelijcx den voerscreven partijen copie hebbende vanden voor-

sereven reprochien, zullen hon moeten vercleeren den naesten dach van

recht daer nae oft zij willen salveren, ende wie van hon will salveren ; ende

zal insgelijcx den selven daer toe dach wordden geapponcteert, ende insge-

lijcx zullen zij die aen beijden zijden op eenen dach overgeven; ende de sal-

vatien overgegeven zijnde, oft den eenen oft den anderen paertije daer aff

versteeken zijnde, zonder den voerscreven partije visie, copie oft lectuer

daer aff te accorderene oft te hebben, zullen partijen schuldich zijn in die

geheele zaeke te sluijten, oft van rechts weegen voer geslooten gehouden te

wordden, ende voerts recht begheeren om totten principaelen vonnisse te

comene.

VANDEN THOON DEN GEREPROCHEERDEN PERSOENEN AENGAENDE.

51. Wel verstaende dat, in gevalle den voerscreven proces aldus beleijt

zijnde, ende de scepenen bevijnden ennighe vanden getuijgen inder repro-

ehien gereprocheert, daer op die zaeke zeer rustende zoude zijn, in dien

alsuleke getuijghe nijet en waer gereprocheert ende de allegatie der excep-

tien nijet notoer en is, zullen de scepenen alsulcken partije die zulcke

getuijgen gereprocheert heeft wijsen tot zijnen thoon dier reprochien

aengaende, gelijck voerscreven staet, ende dat gedaen daer aff appuncteeren

nae dat zij zullen bevijnden behoerende, ende daer nae, sonder meer

serijvens oft meer nieuwe allegatien, voerts procedeeren totden principalen

vonnisse.

VANDEN INVENTARIS DES PROCUREURS ZIJNRE STUCKEN BIJ HOM OVERGEGEVEN.

52. Item, soe wanneer paertijen hoer proces wel beleijt zullen hebben,

zoe met diverschen stucken oft met diverschen thoon oft appunctomenten

daer in gedaen, om alsdan bij den scepenen inden selven proces zeekerlijck

te wandellen ende daer inne nijt achterlaeten der opinien [daermen?] int

maeken vanden vonnisse regaerd op behoort te hebben, soe wanneer den

scepenen ende den secretaris dat van noede ende goet duncken zal, zullen

542

TEXTE.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE .

die scepenen den paertijen, den eenen [oft?] den anderen, oft aen beijden

zijden appuncteeren eenen inventaris daer aff te maeken; daer aff de procu-

reur zal hebben van zijnder paertije twee stuijveren; ende dat gedaen,

voerts recht ende vonnisse versuecken aenden heer.

ALLEN TERMIJNEN VAN RECHT HOE ZIJ ZULLEN WESEN PEREMPTOER.

53. Item, ende wantmen bij experiencie bevonden heeft dat, midts den

diverschen termijnen ende dilatien vanden beleijden vanden processen bij

den taellieden ende procureurs vanden zaeken versocht zijnde, in verach-

tinghe van justitien ende 'tot grooter belastinghe, schade ende verdriet

vanden paertijen, daer bij de desisie vanden zaeken zijn langen tijt getreij-

neert ende gepostporieert [gepostponeert] geweest, soe is geordineert dat

alle de termijnen oft daghen van recht die paertijen geordineert zullen

wordden bijden voerscreven scepenen, oft die paertije bij malcanderen

inden recht accordeeren om ennighen vanden voerscreven acten judicielen

te doen, zullen zijn peremptor ende op versteck van dien (1) tgene des zij

dan zouden hebben moeten doen, sonder voerder dilaeije daer toe [te] moe-

gen hebben; dan eens van officien weegen, mach de heer nemen voer elcken

paertije in elke zaeke eenen heerlijken dach; het en waer dat paertijen

zulcken noetelijcken zaeken oft redenen honder excusatien allegeerden, den

scepenen genoech zijnde, noch anderen dach van recht te accordeeren, het

welck de scepenen tot honder arbitragien zullen moegen doen; het en waer

oeck dat beijde paertijen inde continuatie der zaeken consenteerden.

VANDEN PROCUREUR IN ENNIGHE ZAKE GEVACEERT HEBBENDE, ETC.

54. Item, soe wat procureur heeft voer ennighe persoon als procureur in

een zake geoccupeert, gehouden zal zijn inde zaeke totden eijnde toe te

occupeeren; sonder hem te moegen exeuseeren ennighe last van paertije te

meer (2) hebben, oft nijet meer te willen occupeeren, ende dat hom nijemant

in absentien hom voerderen en zal voer eenen anderen te spreken als pro-

(1) Le mot dien nous semble ici de trop.

(2) Au lieu de: te meer, il faut lire: meer te.

544

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

cureur, ten zij dat hij daer aff zal doen blijcken procuratie, het zij met

scepenen kennisse, scepenen register oft anderen behoerlijcken procuratie.

HOE HOM ELCK PAERTIJE VOER RECHT ZAL MOETEN VERTHOENEN.

55. Item, zal hom elcke paertije int recht staende schuldich zijn tot zijnen

dach van recht dienende, het zij bij hem selven oft zijnen procureur gemech-

tich, voer recht tgene des voerscreven te verthoonen ende zijn zaeke te

verwaeren van allen tgene des voerscreven staet; ende en zal hom nijemandt

metder absentien van zijnen procureur moegen ontschuldigen, ten dade soe

groote nootzaeke die lion stade [doen] mochten inden rechte.

VANDER EXCUSIEN (1) DER ACTEN.

56. Item, de secretaris, ghevende acten van ennighen vonnissen oft

appunctementen bijden scepenen geweesen, en zal van nu voertane, hij

extenderende de acten, nijet aennemen (2) bij wien vanden scepenen het

vonnisse geweesen waer, maer zal in genere extenderen, dat ter manissen

vanden schoutent oft des rentmeesters bijden scepenen is geweesen oft

getermineert.

VANDEN REGISTRERINGHE ENDE PRONUNCIATIE VAN VONNISSEN.

57. Item, datmen van nu voertane egheen vonnissen dijffijnijtijff van pro-

cessen van ennighe importancie ende besundere int gescrifte beleijt bijden

scepenen geven oft pronuncieeren en zal, die acten daer aff en zullen ierst

in gescrifte gestelt zijn; ende dat die secretaris die vuijt leesen zal

ter manissen des heeren ende ter ordinansien vanden scepenen wien

gemaent is.

VANDER PENEN DES GHENEN TEGENS HET VONNISSE DOENDE, ETC.

58. Item, voerts wordt bijden schoutent ende scepenen vercleert, midts

(1) Ne faudrait-il pas lire: Vander extensien ?

(2) Au lieu de: aennemen, lisez: aennoemen.

546

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

desen voer der bancken recht deser vrijheijt tot noch toe onderhouden, dat

als iemant met recht geweesen oft getermineert wordt metten vonnisse van

scepenen ende metten vuijtspraeck van seggers daer in zij paertijen met

vonnis hadden gesubmitteert ennighe penninghen oft schulden, oft iet te

doen binnen ennighen tijde oft daegen in sulcken vonnisse oft vuijtspraeken

benoempt, dat die alsulcken vonnis oft vuijtspraecke binnen den middellen

tijde is schuldich te voldoen; ende soe verre hij tselve alsoe nijet en doet,

zal die ghene tot wiens voerdeel sulcken vonnis oft vuijtspraeke gegaen is

moegen den heer claeghen ende recht begeeren ende executie, ende ver-

buert die den gewijsden nijet voldoende iij libras van veerthien stuijveren

elck libra.

VANDER WEDTBOETEN DES HEEREN ENDE DER SCEPENEN ORKONDE TE BETALEN.

59. Item, als paertijen, tegens malcanderen dinghende, persisteeren ten

beijden zijden int tgene des zij allegeeren buijten gemeijnen ordinarische

termijnen, dat die ghene die willich (?) daer in bevonden wordt zal den

heere schuldich zijn te geldene zijne wedtboete van twee stuijveren voer het

manen ende den scepenen eenen stuijver van orkonden oft het moetsel des

vonnis.

VANDER IRREVERENTIEN DER PROCUREUREN TEN RECHTWERT ENDE DER PENEN

VAN DIEN.

60. Item. wantmen bevonden heeft hier te voeren groote gebrecken inde

taellieden ende procureurs van int bedinghen vanden zaeken van paertijen

deen den anderen te injurieeren, te kijven ende tot gramscappe te irriterene,

in grooter irreverentien ende verachtinghen van justitien ende schandiliza-

tien vanden omstanders, soe is geordineert ende gestatueert dat de voer-

screven taellieden ende procureurs zullen van nu voertane, meer dan zij

geplogen hebben, draegen alle eer ende reverentie den heeren schoutent,

rentmeester ende scepenen, beijde int besongneren ende anderssins, ver-

draegende vanden voerscreven injurioesse oft kijffachtinghe woerde, oft

andere ombehoerlijcke woerden totter materien van recht van paertijen

nijet dienende, ende dat opte pene van sess stuijveren van elcken van hon

518

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

soe dicwils als zij daer aff wordden gecalengiert te verbueren ende te namp-

tizeeren tot behoeff vander voerscreven busschen; ende indien zij metter

voerscreven ende nabescreven penen nijet affstandt en deden, opte correctie

te staen dan daer en boven vanden schoutent ende scepenen.

VANDEN BEROEMINGHE WOERDEN DER PROCUREUREN TER WETWERT.

61. Item, insgelijcx opte voerscreven pene, de voerscreven voerspraeke,

procureurs oft taellieden hon zullen wachten, meer dan zij gedaen hebben,

van ennighen beroeminghen woerden ter wetwaert, in verachtinghe oft

vercleijningen vander wet, gelijck: « Ick zal u een anderen leeren ! " oft:

" Ick zals u van boven doen bevelen! » maer zullen nochtans de voerscreven

procureurs oft taellieden hoer paertijen dienen zoe zij meijnen wel te doene,

sonder nochtans beroeminghe.

VANDEN BEHOERLIJCKEN GEHOER DES EENS PROCUREURS DEN ANDEREN TE GEVENE,

ENDE VAN HONDER REPETITIEN ENDE MURMURATIEN TEGENS DER SCEPENEN

VONNISSE.

62. Item, dat oeck de voerscreven taellieden ende procureurs hon zullen

verdraegen, opte pene van vier stuijvers tot behoeff vander busschen, nae

dien ennighe vonnisse interlocutoer oft dijffijnijtijf bijden scepenen gepro-

nuncieert zal weesen, iet daer tegens te doene oft murmureeren, oft bij

repetitien van tgene des met zulcken vonnisse beslicht is iet te verhaelen,

op de voerscreven pene, soe verre hij daer aff gecalengieert wordt.

63. Item, dat deen voerspraeke den anderen in zijn aenspraeke, verant-

woerden, replijck, duplijck, allegatie noch reallegatie voor die vierschare

ende (1) oft inden recht nijet en zal moegen invaren met woerden, hij en

hebbe zijne tale gesloeten, ten goetduncken vanden schoutent oft den

rentmeester daeronder die zaeke dienende is ende den scepenen, op

telcke male te verbueren twee stuijvers, sonder verdrach, tot behoeff vander

busschen.

(l) Le mot: ende est ici de trop.

550

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VANDEN ONRECHTELIJCKE WOERDEN VAN ALLE OMSTANDERS TEN RECHTWERT.

64. Oft oeck imandt vanden omstanders, vrouwe oft man, voorder vier-

schaeren oft den recht, daer schoutent, rentmeester ende scepenen te recht

zaeten, oft elck int zijne, onrechtelijck spreken, het zij ontamelijcke

woerden, oft anders oeck den recht egheen gehoeren en geven, zal de heer

dien ter stondt calengieren opde pene van vier stuijvers tot behoeff vander

voerscreven busschen, ter stondt te namptizeeren.

VANDER PENEN DES APPELLANTS.

65. Item, dat dappellant van ennighen vanden voerscreven vonnissen,

naevolgende der ouder costumen ende acten vanden heeren borgemeesteren

ende scepenen der stadt van Antwerpen daer op geweesen, zal binnen den

derden dach schuldich zijn te namptizeeren, voer het vueren des proces, den

vacatien vanden scepenen dat overvuerende, item, voer die vergaderinghe

der geheelder wet, tselve proces, voer het sluijten, om der namptizatien

wille aenhoerende, thiene carolus gulden.

HOE HOM SCHOUTENT, RENTMEESTER ENDE SCEPENEN ENDE ELCK INT ZIJNE TOT

ONTCOMMERINGHE VAN PARTIJEN TEN RECHTWERT VUEGHEN ZAL.

66. Ende ten eijnde dat hom nijemant en becroone oft en beklaeghe van

quader expedietien oft ontcommeringhe van recht ende partije hon te

rechtwert keerende, item, insgelijcx, de persoonen van rechts weegen te

bedwingen om te comen tuijgen (1), nijet en beclaeghen dat zij, verlettende

hoer werck ende ambacht, tot diversche stonden te vergheeffs comen sonder

ontcommert te wordden, soe zullen de voerscreven schoutent ende rent-

meester hon, oft in honder absentien hoer stadthouders, ende de scepenen,

hon vueghen den volck ende paertijen nade clocke negen uren bij

orden vanden roll te ontcommeren, allen zaeken gepostponeert, ten

waeren haestinghen nootelijcken zaeken, die der vrijheijt aengaende

overquamen (2) waeren.

(1) Nous croyons qu'il a été omis ici quelques mots, tels que: ende dat zij hon.

(2) Au lieu de: overquamen, lisez: overcomen.

552

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VANDER BUSSCHEN DER VERBUERDE PENEN.

67. Item, is geordineert ende gestatueert, dat gemaeckt zal wordden een

ijseren bussche, dwelck zal bij iemanden die van schoutent ende scepenen

daer toe zal wordden geordineert, bewaert wordden, hebbende drie

sluetellen, daer aff den eenen hebben zal deen vanden officiers, den

tweeden eenen vanden scepenen ende den derden eenen vanden taellieden,

die zij onder hon daer toe kiesen zullen; in welcke bussche zullen gesteeken

wordden de voerscreven ende de nabeschreven penen, ende daer inne

blijven totten eijnde vanden jaer, ende als dan bekeert wordden : de twee

derden deel den officiers metden scepenen, ende het ander derden deel

die secretaris, procureurs, vorster, gelijck onder hon te deijlen, oft ter

discretien ende arbitragien van schoutent, rentmeester ende scepenen ten

gemeijnen proufijt van allen den gheenen die tot der busschen behoeren

te appliceeren.

SALARIS VANDEN SECRETARIS INT BELEIJDEN VANDEN PROCESSEN.

Vander zaeken te rolle gestelt, van elcken nieuwe zake . halven

stuijver.

Vander ordinarische termijnen opt register vanden rolle te teekenen,

nijet, als zijnde desen dach om de aenspraeke int gescrifte over [te]

geven...... .......nijet.

Den dach te teekenen vanden antwoerden . . . . nijet.

Vanden dach om te repliceeren ende item dupliceeren. . . nijet.

Item, den dach vanden iersten dilaeije, de tweede ende derde

dilaeijen van productien, item, zoe verre noot zij, de vierde oft vijfte

dilaeijen ....... nijet.

Item, den termijnen vanden heerlijcken dach genomen. . . nijet.

Item, van allen contumatien, vanden eenen dach totten anderen

daghe . . . . . . . . . . nijet.

Den contumatien oft den ghenen nijet comparerende een buijten wete

te doen teekenen . . . . nijet.

Item, den termijn van (sic) oft paertijen willen reprocheeren oft nijet,

item, oft zij willen salveren oft nijet. . . . . . . . . nijet.

554

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Item, vanden termijnen van reprochien oft salvatien oevergege-

ven ......... nijet.

Vanden termijnen van sluijten meer thoons oft renunciatien van

dien ................. nijet.

Item, alzoe van allen desen ordinarische termijnen en zal de voerscreven

secretaris hebben. . . . . . . . . . . . . . . nijet.

Vander verbaele aenspraeke, de cause, den eijssch ende die concluijsie

opten register vander roll te teekenen, paertije versueckende. 1 halven

stuijver.

Item, van eenighen vonnisse dijffijnijtijf der eender paertijen aengaende

die begheert geteekent te hebben van gelooften onder den scepenen

vonnisse oft onder scepenen kennisse, nae douwe costume, . 1 stuijver.

Van vonnissen interlocutoer die bijden scepenen bij allegatien ende

reallegatien van paertijen wordden geweesen, daer de scepenen aff hebben

hon orkonden, soe verre paertijen die begheeren geteekent te hebbene, nae

douwe costume . . . . . . . . . . . . . . 1 stuijver.

Item, van allen den acten judicielen inden recht gedaen worddende, die

paertijen zullen begheeren opten register vanden roll geteekent te hebbene,

als zijn dese:

Van protestatien inden recht van deen den anderen.

Item, dat deen paertije ende dandere paertije iet peremptorie overgeeft

te doene, dat is opt versteck oft bij appunctementen der scepenen geweesen

wordden (sic) opt versteke, item, comparatie van eenighen persoonen.

Item, versuccke van sommatien om iemanden daer op de verweerder

soude meijnen zijn verhael te hebbene te teekenen.

Item, vanden antwoerdt vanden gedaechde ende wes daer aff gedaen zal

wordden, ende van elcken alsulcken judicielen acten die buijten die ordi-

narische termijnen int beleijden vanden processe zullen moegen vallen

paertijen die die begheeren opten roll geteekent te hebbene, ende soe verre

die dienen daer geteekent te zijne, zullen den secretaris daer aff gegeven

[wordden] . . . . . . . .. halven stuijver.

Item, van acten van vonnissen oft andere judicielen acten inden recht

gebuert zijnde in forma auctentijck te maeken, nae douwe costume

4 stuijvers.

556

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE .

Ten waer die acten zeer excessijff groote waeren, ter taxatien vanden

scepenen.

De welcke acten, soe wanneer paertijen [die] zullen begheeren vanden

secretaris gemaect te hebbene, zal de secretaris, sonder merckelijcke

vertreck, ten minsten binnen vier daegen naede pronunciatie vanden selven

vonnissen den paertijen moeten leveren, opte pene van soe veele als

hij vander acten hebben soude tot behoeff vander bussche te nampti-

zeeren.

Item, van eender mechtichscappe, wanneer paertijen begheeren te doen

teekenen, daer aff zal de secretaris hebben. . 1 stuijver.

Item, vander copien van ennighen scriftueren, het zij aenspraecke,

verantwoorden, replijck, duplijck, het zij van grooten van eender zijden

oft onderhalff zijde, ter redelijcker wijsch compres gescreven. 1 stuijver.

Item, van elcken persoone ten getuijgenisse geleijt wordden [word-

dende] te overhoeren ende te examineeren ende zijn depositie te

scrijven . . . . . . . . . . . . halven stuijver.

Item, want de voerscreven secretaris alleenlijck wordt geloont als

voeren vander examinatie de [der] getuijgen ende der minuten van

honder depositien, ende [dat dese] somwijlen moeten gegrosseert

wordden ende in form geset al eermen copien daer aff can gegeven

[geven], ende om gelijcke meerder moeten [moeiten] wille dan dandere

copien, zullen paertijen alsulcke copien begheerende geven van den

blade . . . . . . . 1 stuijver.

Ende ingevalle dat ennighe processen aldus beleijdt ende voldinght

zijnde, die scepenen vercleeren der zaeken wijs noch vroet te zijne, ende

daer aff begrijpen een hootvaert om vanden recht geleert te worddene, oft

dat vanden vonnisse bij hon geweesen geappelleert wordt ende alsoe de

processen ten hooftde moeten overbraecht wordden, is geordineert ende

gestatueert dat van nu voertane die secretaris egheen vanden processen en

zal herscrijven, maer datmen die originale scriftueren ende stucken van

paertijen zal in presentien van paertijen, oft, in huerder absentie, die daer

toe geroepen zijnde, toesluijten, [ende paertijen] begheerende daer toe

gevuecht te worddene ennighe acten vuten registere vanden secretaris

gemaect, die int selve proces gebuert zijn, zullen dat moegen doen ende

den secretaris van zulcken acten zijnen salaris betalen.

558

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Ende ingevalle den paertijen oft den procureurs van paertijen weegen

van ennighe scriftueren inden recht overgegeven, oft van ennighen testa-

menten, instrumenten oft documenten ennighe copien versueckende, ende

zien zullen oft hon duncken zal die copien grooter vallen zullen dan van

eender oft onderhalff zijde compress gescreven, om den paertijen nijet

beschat [overschat?] te worddene, soe moegen de voerscreven paertijen oft

huere voerspraecken van hueren weegen moegen (1) aenden voerscreven

secretaris begheeren die copien hon rollsschewijs gescreven te hebben;

ende zal dan de voerscreven paertijen rolsschewijs moeten scrijven, te

wetene voer elck blat aen elck zijde bescreven, eenen halven stuijver,

stellende in elck zijde vier ende twijntich regulen, in elcken regelle tot

thien syllaben, ten waer datter puncten oft artikulen in ennige vanden

zijden vallen zullen diemen moet met goeder distantien van een scrijven,

nae zijnen heijssch oft costume.

Ende soe verre zij de copie begheerden geauctentizeert te hebben,

dobbel daer aff te gevene, het welck zij nochtans ten iersten, wanneer zij

copie versuecken, zullen moeten seggen, om den secretaris hem daer nae

te vueghen ende te reguleeren.

SALARIS VANDEN PROCUREURS, VOERSPRAECKEN OFT TAELLIEDEN.

Item, in zaeken van erffenissen ende in zaeken van schat schulden, daer

aff den eijsch zal gedraegen tot sess carolus guldens eens oft daer over,

vanden navolgende termijnen opt (2) verscheijde daegen gebuerende, zal

de procureur oft voerspraeke hebben . . . . . . stuijvers.

Als zijn: aenspraecke te doene, verantwoerden, replijck, duplijcke, drie

daegen van thoon te leijden, telcken daege van dien thoon leijdende, item,

vanden termijnen van reprochien ende van salvatien.

Behoudelijck soe verre ennighe van desen voerscreven termijnen van

aenspraecke, verantwoerden, replijck, duplijck, reprochie ende salvatie

bijde voerspraeken wordden gehouden int gescrifte, en zullen daer aff

vanden termijnen nijet geloont wordden.

Maer zal die voerspraeke van elcken scrifture hebben twee stuijvers,

(1) Le scribe a déjà écrit ce mot plus haut.

(2) Au lieu de: opt, nous croyons qu'il faut lire: oft.

560

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE

ten waere die grooter waere dan een zijde oft onderdhalff zijde compress

gescreven, in welcken gevalle de voerspraeck zal geloont wordden van

elcken blade scrijvens aen beijden zijden ter redelijcker wijs compress

gescreven . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 stuijvers.

Ordineerende dat de voerscreven voerspraeck int maeken vanden selven

scriftueren hon zullen wachten van inde scriftuere te stellen diversche

redijten ende allegatien totter materien nijet dienende, opte correctie van

schoutent, rentmeester ende scepenen ter namptizatien vander busschen,

ende tot dien te moeten paertijen restitueeren tgene desmen bevijnden

mach nae advenant den paertijen te veele affgenomen te hebbene.

Hier inne versien dat de voerscreven voerspraek, opt voerscreven twee

stuijvers, die zij als voeren hebben zullen van elcken vanden voerscreven

daghen van thoon te leijden, zullen honder paertijen [getuijgen?] eeden zien

ende hoeren doen, den selven getuijgen daer toe dirrigerende, ende daer

toe voer hoeren paertijeu belietten vanden getuijgen te maeken; ende soe

verre des noot zij, voer Godt ende hoer paertijen willen verantwoerden den

getuijgen ter vueren [ueren] ende ten tijde hon bij den secretaris gestelt

ter examinatien te dirrigeren ende te hulpen zonder meer bezonder daer

aff geloont te wordden.

Ende soe verre oeck de voerscreven voerspraeken op ennighen vanden

voerscreven drie daegen van productien nijet meer daer inne geoccupeert

en zijn met ennigher productien vanden getuijgen voert te eijsschen ende (1)

en zullen van dien daghe oft termijnen mer hebben . . . . stuijver.

Item, van continuatien vanden eenen dach tot den anderen zal de

voerspraek hebbe . . . . . . . . . ... nijet.

Item, vanden dach die copie te begheeren van ennighe scriftueren

zal de voerspraeke hebben . nijet.

Item, vanden heerlijcken dach inde zaeke voer zijne paertijen te

begheeren zal die voerspraek hebben . . . . nijet.

Item, de voerspraeke doende ennighe aenspraeck, verantwoerden

replijck, duplijck, reproche, salvatie, verbael, om des wille bij aventueren

dat hij anders noch nijet gereet en waer, ende hij de (2) navolgende deser

(1) Cet ende est ici de trop, et l'article n'est guère compréhensible.

(2) Au lieu de: de, nous croyons qu'il faut lire: die.

562

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT

TEXTE.

ordinansien oft ten versuecke van paertijen namaels moet maeken int

gescrifte, zal van dien termijnen verbaelijck doende oft gedaen, heb-

ben . .- . nijet.

Item, om des wille de procureurs de processen van paertijen te bat

souden solliciteeren tot eenen goeden cortten eijnde ende in egheenen

langhen treijne blijven houdende, soe en vuecht hon [t]recht nijet toe vander

vierder oft vijfter daghen van productien, maer zullen die moeten doene al

opten iersten dach oft loen vanden drie ordinarische daegen van productien.

Item, vanden dach des renunciatien oft sluijten van meer thoons oft meer

scrijvens, indijen op bezondere daegen gebuerenden, zal de voerspraecke

hebben . .......... nijet.

Item, van allen nootelijcke merckelijcken extraordinarische termijnen

in deselve processen behoeffelijck den paertijen bij verbaele altricatien van

beijden procureurs, oft bij merckelijke nootelijcke versueck der eenre

paertije des versueckende bij verbael dinghtaele, zal de voerspraeck

hebben . . .. ............. stuijver.

Item, vanden termijnen vanden buijten weten, die nijet en compareert bij

zijnder contumatien te doen, den procureur oft voerspraecke 1 stuijver.

Item, soe verre bijden scepenen geappuncteert wordt den procureur

ennighen inventaris te moeten maeken, zal de procureur oft voerspraeke

hebben . . . . . . . . 2 stuijvers.

Item, in zaeken van schat schulden oft cleijnder importantien, onder

de sess carolus gulden eens, zal de voerspraeke oft procureur van

elcken vanden voerscreven ordinarische termijnen verbalijck doen heb-

ben . . . . . . . . . . . . . . stuijver.

Vanden extraordinarische termijnen, gelijck verhaelt staen. 1 halven

stuijver.

Ordineerende voorts ende verbiedende allen den procureurs ende

voerspraeken ende elck van hon die hier begheeren te dienen, dat zij van

nu voertane egheen zaeken en zullen moegen aennemen metten gross te

bedinghen, op correctie van schoutent ende scepenen arbitrale ende

privatie oft suspensie van zijnen dienst soe langhe als den schoutent ende

scepenen zal goetduncken, ende dat hom een iegelijck zal te vreden houden

564

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE .

metten salaris deser ordinantien; ende soe waer die heer suspitie op hebben

zal, het zij op voerspraeck oft paertijen, dien de heer moegen overhoeren

aen Godt ende zijnen Heijligen.

Ende op dat hom een iegelick vanden voerspraeken ende procureurs na

deser ordinantien zal weten te veughen ende te reguleeren int beleijden

vanden voerscreven processen, zal elck tot zijnen redelijcken cost hier aff

worden geaccordeert copie, ende daer en boven voer den gemeijnen volck

ter poeijen vuijt wordden gepubliceert.

Item, opten genecht daegen van gerichte te leggen eenen procureur

gemechtich van paertijen ende alzoe tot hueren versueck in honder absentien

de gerichten liggende zullen voer hueren loon hebben ende vanden luijden

die hon te werck hebben gestelt moegen eijsschen van elcken gericht

telcken genecht in honder absentien geleeght verwaert (sic) eenen halven

stuijver, maekende int geheel totten vonnis incluijs tsament twee stuijvers (1).

Dese voerscreven ordinantie is bijden schoutent, rentmeester ende

scepenen met goeder rijper deliberatien tot meerder profijt ende welvaert

vander vrijheijt aldus geordineert ende gestatueert, om van eenen iege-

lijcken ende elcken int zijne voertaen onderhouden te wordden, ende

gedaen inden jaer Ons Heeren xvc vier ende dertich den vijfthiensten

dach in meert, na stijl van Brabant [15 meert 1535, n. st.]. In orkonden

mijns hantteekens, ten bevele van mijnen heeren schoutent, rentmeester

ende scepenen voerscreven.

Hieronder geteekent, HUIJBRECHT WALSCHE.

De heeren burgermeesteren, scepenen ende raide der stadt van Antwer-

pen, oversien hebbende wel ende int langhe dese tegenwoordighe ordinancie

bijden schoutet, rentmeester, scepenen ende gemeijne vriheijt van Turnhout

geraempt ende geconcipieert opt stuck vander administratie der justicien

aldaer, de welcke de voerscreven van Turnhout in meijninghen sijn te doen

publicerene, om voordane geobserveert ende onderhouden te wordene, hoe

wel sij tselve gediffereert hebben ende alnoch differeren te doene totter tijt

ende wijlen toe dat die ijerst ende alvoeren bijde voerscreven stadt van

(1) Cet article est très-obscur.

566

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Antwerpen, als hen wettich hoodt, soude sijn gevisiteert ende bij de selve

geconfirmeert ende geapprobeert, ende nae tversueck van die van Turnhout

(aende voirscreven stadt gedaen), biddende dat der selver stadt believen

wilde de voirscreven geconcipieerde ordinancie metten punten ende

articulen daerinne begrepen te willen approberene ende ratificerene:

De voirscreven heeren burgermeesteren, scepenen ende raide, bevin-

dende het versueck der voirscreven van Turnhout redelick ende de selve

ordinancie ende het inhouden der selver inder equiteijt wel gefundeert te

sijne, hebben de voirscreven ordinancie, metten punten ende articulen

daerinne begrepen (voer soe vele als in hen is ende als wettich hoodt der

voirscreven van Turnhout) geapprobeert, geratificeert ende geconfirmeert,

approberen, ratificeren ende confirmeren de selve bij desen van hueren

ende der stadt weghen. Nijet te min, aengesien dat de voirscreven heeren

burgermeesteren, scepenen ende raide voertijden verstaen hebben dat die

van Turnhout nijet gewoon en zijn geweest der partie triumphante te

adjudicerene heure rechtelijcke costen, noch te procederene totter taxatien

van dien, soe dat nae recht ende equiteijt behoort, ende want dese

teghenwoordighe ordinancie daeraff alnoch gheen vermaen en doet,

vermoeijen de voirscreven heeren burgermeesteren, scepenen ende raide

dat de scepenen van Turnhout tselve alnoch nijet en zullen willen doen,

mids welcken dunckt den selven burgermeesteren, scepenen ende raide

voirgenoemt, dat de scepenen der voirscreven vrijheijt van Turnhout van

nu vordane de succumbenten inden saken wel behooren te condempnerene

inde costen die de triumphant voer dbeleijden van sijnder saken, achter-

volgende deser ordinancien, sal moeten betaelen, de taxatie nochtans daeraff

altijt theurwaerts blijvende gereserveert, ende dat inde geheele, halve

oft derdendeele vanden costen, nae de gelegentheijt ende dispositie vanden

saken ende nae dat de succumbent justam aut injustam causam litigandi

bevonden sal worden gehadt te hebbene, ende gelijck sij, scepenen, inder

equiteijt ende goeder justicien bevinden zullen behoorende. Aldus gedaen

des donredaechs tweentwintich daghe in april anno xvc ende vierendertic

[22 april 1535, n. st.].

Onderteekend, P. DELENBEKE.

568

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Plus bas se trouve :

Ende gepubliceert inder voerscreven vrijheit metten sondaechs geboede

ter poeyen vut, in tegenwordicheijt vanden schoutent ende scepenen der

selver vrijheijt, den xxven dach aprilis inden voerscreven jaere xvc vijff ende

dertich.

In orkonden,

Onderteekend, HUIJBRECHT WALSCHE.

570

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE (1).

STATUIJT OP DE MOMBARIJE.

22 novembre 1533.)

Alsoe in deser vrijheijt van Turnhout over lanck bij experientien bevonden

is geweest, zunderlinghe zindert den jaere achthien herwaerts, ende dagelijcx

bevonden wordt, dat die ombejaerde kinderen, heur ouders beijde oft den

eenen van dien, bijden wille Goidts, verlooren hebbende, ende oeck jonghers

onder hueren xxv jaeren oudt, ende oeck andere persoonen heurer zinnen

ende leden nijet wel mechticht, tot hiertoe int regeren ende administreren

van hueren persoonen ende goeden, soe bij negligentien oft quaden regi-

mente van hueren mombaere oft van hon selven, ende bij dien dat zij,

jongers over xiiij jaeren oudt. schynden (sic) te zijne bejaert ende woulden

daer om zijn administrateurs selve van haeren goeden, ende die selve, als

int sorghelijcxste van hueren leven, die heuren goeden dicwil onnuttelijck

dissipeerden, soe oeck bij dien dat heuren mombaer van hueren goeden

oft administratie egheen rekeninghe stelden te doene, ende anderssins in

vele anderen manieren qualijck besorcht zijn geweest, groote scade ende

achterdeele daer bij ghenomen ende geleden hebben, ende voerdaen meer

lijden zouden indien daerop behoorlijck nijet versien en wordde: SOE

EEST, dat de schoutent, rentmeester ende schepenen deser vrijheijt, beghee-

rende na heure beste hier op te versien, ten besorghe vanden weeskijnderen

ende andere persoonen nijet connende hon selven besorghen oft geregeren,

ierst oversien ende overlesen int langhe de statuijten ende poincten in

gelijcken zaken bijden edelen heeren schoutent ende burghemeesteren

ende schepenen der stadt van Antwerpen, ons hooft, hier op gemaect, ende

die nae gevuechghelijkheijt deser vrijheijt verandert, met rijpen advijse, bij

gemeijnen wille, consente ende overdraege vanden geswoeren heijligheest-

meesteren, kerckmeesteren, gasthuijsmeesteren, keermeesteren (1), rent-

meesteren der vrijheijt, ende allen den ghenen onder eede vander

vrijheijt staende, tgeheel lichaem deser vrijheijt makende ende representee-

(1) Oudt rootboeck, fol. 36.

(2) Au lieu de: keermeesteren, lisez: keurmeesteren.

572

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

rende, hebben geordineert ende gestatueert voertaen hier binnen deser

vrijheijt te onderhoudene gelijck hier nae volght.

Hier nae volghen die articule ende poincten vanden weeskinderen ende andere

persoonen in mombarijen ende voechdijen staende, gelijckmen die van nu

voertaen zal moeten onderhouden, opte pene daer toe staende.

ENDE IERST VANDEN MOMBARE ENDE TOESIENDER DEN WEESEN TE STELLEN.

1. Ierst, soe wanneer vader oft moeder, portere oft ingesetene deser

vrijheijt van Turnhout oft buijten Turnhout geseten, afflijvich wordden,

achterlatende ombejaerde weeskijnderen, het zij die zijn sesthien jaeren

oft oeck daer onder oft oeck daer boven, onder de vijff ende twintich jaeren

oudt zijnde, oft sotte oft simple oft beroefde kijnderen huerer sinnen, oft

die blint, stom oft met allen dooff oft van quaden regimente zijn, zoe zal-

men, ten versuecke vanden lancxtlevende van hon beijden oft vanden

besittere vanden sterffhuijse, oft vanden naesten vriend vanden dooden, den

selven kijnderen oft miserabilen persoonen voerscreven bijden scepenen

deser vrijheijt, als oppermeesteren, bij hoeren eede versien van eenen

mombaere vandes vaders zijden, ende eenen toesiender van des moeders

zijden, den weeskijnde oft weeskijnderen, oft den onmechtighen zijnre zin-

nen van bloets wegen alder naest bestaende, oft oeck svagers ende andere

persoonen daer aene gehoudt zijnde, gelijk na bescreven staet, om den

selven weeskijnderen ende ommechtighen zijnre zinne ende zijne goeden

alsoe te regeeren; ende soe wie aldus, bijden scepenen eendrachtelijck bij

hoeren eede wittelijk gecoren zijnde, des weijgherde ende niet en woude

aenverden, zal daer aen verboeren drie pondt, nae inhoudts des koerboecs

te bekeeren, soe dicwil hij weijghert.

WIEMEN TOTDER MOMBARIJE ENDE TOESIENDERSCHAP KIESEN ENDE ORDINEEREN ZAL.

2. Item, zullen de voerscreven scepenen deser vrijheijt, als opperwees-

meesteren, totder voerscreven mombarijen ende toesienderschap nemen

ende kiesen den aldernaeste van bloets wegen den weeskijnderen oft den

574

TEXTE.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

ommechtighen zijnre zinnen bestaende, elck int zijne, te wetene tot momba-

rijen van des vaders wegen, ende totder toesienderscap vander moeder

zijden, op dat zij daer toe nut ende bequaem zijn; oft oeck svagers oft andere

persoonen, daer nae [daer mede] de ghenen die inder selver weeskijnde-

ren oft ommechtighen honder zinnen goeden, in dien graete, soe verre zij

zonder wettighe geboerte sterven [stierven], paerten oft deijlen souden;

maer indien de selve naeste vrinden oft magen der voerscreven weeskijn-

deren metden ghenen die vermombaert zoude wordden eenighe saken van

gedinghe oft andere den weeskijnderen contrarierende tegens hon vut-

staende hadden, dat dan alsulcken persoonen, tselve lanck geduerende,

vander mombarijen onghehouden zullen wesen.

PERSONEN VAN OVER XXV ENDE ONDER LXX JAEREN ZALMEN HIER TOE

ORDINEEREN.

3. Item, hier inne versiene, dat zij daer toe kiesen zullen persoonen die

oudt zullen wesen over hoer vijff ende twijntich jaeren ende beneden

hoeren seventich jaeren, ende anders egheene.

DATMEN DEN OUSTEN IN GELIJCKEN GRAET HIER TOE VOERDEN ANDEREN

ORDONNEREN ZAL.

4. Item, van twee oft meer persoonen den weeskijnderen oft vermom-

baerde persoonen al even na bestaende oft daer aene gehoudt zijnde, ende al

even bequaem wesende totder voerscreven mombarijen ende toesienderscap,

elck int zijne, zullen zij. scepenen, kiesen den oudtsten ende den naesten

erffgenaeme, die mede inder selver weeskijnderen oft vermombaerde per-

soonen goet paertten oft deijlen zoude indien zij zonder wettich geboerte

afflivich wordde.

EGHEEN GEESTELIJCKEN PERSOONEN TOTDER MOMBARIJE TE STELLEN.

5. Wel verstaende in allen desen, datmen egheene gheestelijke persoonen

nemen, stellen oft ordineeren en zal bij testamente oft anderssijns bijder

wet om mombaers, voochden oft administrateurs van ennigen weesen

goeden te zijne.

576

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

TESTAMENTELIJKE MOMBAEREN ZALMEN TOTDER MOMBARIJEN PREFEREREN VOER DEN

ANDEREN.

6. Item, hier inne versien, dat alle mombaers ende toesienders, die den

weeskijnderen oft aldusdanighen persoonen bij hoeren ouders bij testamente

oft anderssijns bij ordinantie van hon gemaect oft gestelt wordden, voer

alle andere vrienden ende maegen den weeskijnderen oft vermombaerde

persoonen bestaende, der selver kijnderen oft persoonen goeden zelen moe-

gen regeren, op dat hon belieft, hon nochtans altijt regulerende nae deser

tegewordige ordonnantie, opte pene als voere.

ALLEN MOMBAEREN ENDE TOESIENDERS, TESTAMENTELIJKE OFT ANDEREN BIJDER

WET GESTELT, ZULLEN EEDT DOENE.

7. Ende op dat der voerscreven weeskijnderen oft ommechtigen, mise-

rabilen persoonen goeden te bat mogen verwaert wordden ende besorcht,

zullen die voerscreven mombaere ende toesiender, alsoe bij testamente

gestelt, alsoe wel hoeren eedt moeten doene bijder wet als andere, oft

anders zal all voer nul ende van onweerden wordden gehouden des bij hon

zal wordden gedaen, ende en sullen zij anderssijns nijet daer mede voer den

recht oft voer den weeskijnderen mogen gestaen, mer zullen de voerscreven

weeskijnderen oft vormombaerde persoonen, oft oock anderen luijden, die

midts honder ombehoerlijke simulaete mombarije in [eenige?] betalinge aen

den selven gedaen, oft daer mede gecontraheert [hebben], tegens dien altijt

mogen hebben verhael ende regress van tgene des zij, mombaeren, alsoe

zonder eedt gedaen hebben, ende en zullen hon inden recht nijet als

mombaeren mogen excuseeren.

INNOCENTEN, STOMMEN, BLIJNDEN ENDE ANDEREN MISERABILEN PERSOONEN ZALMEN

INSGELIJCX MOMBAEREN STELLEN.

8. Item, is oeck wel te verstaene, dat als vader ofte moeder afflivich

wordden, die achterlaeten eenige sotten kijnderen, onnosele oft ommech-

tighen huere sinnen, oft die stom oft met allen dooff, oft van quaede

regimente zijn, al waeren die persoonen over huere vijff ende twijntich

578

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

jaeren oudt, dat zij nochtans zullen gedaen wordden in voochdien ende

mombarijen om huere persoonen ende goeden wel besorcht te worddene.

HOE ENDE OP WAT DAGHE MEN DEN PERSONEN TOT DER MOMBARIJEN BIJDER WET

ORDINEEREN ZAL MET SOMMIERLIJKE KENNISSE.

9. Item, wanneer aenden schouteth ende scepenen versoecht wordt den

ommundigen oft andere persoonen mombaers oft toesienders gegeven te

wordden, soe zullen de voerscreven scepenen, als opperweesmeesters, den

voerscreven mombaere ende toesiender altijt ordineeren dach ende stellen

den voerscreven weeskijnderen oft andere miserabilen persoonen op eenen

ordinaris dach van recht inde tegewordicheijt vanden selven persoonen,

oft ten minsten daer toe wittelijk gedaecht zijnde, om huere redenen

behoerlijck te aenhoeren die zij daer tegens seggen willen; die welcken

redenen sommeerlijck gehoort, oft oeck bij non comparitien van hon,

zullen die voerscreven scepenen bij hoeren eede den voerscreven mombaere

ende toesiender ordineeren, die welck navolghende den vonnisse der

scepenen sculdich sullen wesen de voerscreven mombarije ende toesien-

derscap te aenveerden, opte pene van drie pondt, inhoudts koerboecks,

soe dicwil ende meenichwerven als zij des weijgeren te doene; ende zullen

daer aff den eedt doen thueren aencomene inder formen hier nae volghende;

mer mombaer ende toesiender totder mombarijen ende toesienderschap

willich zijnde, ende daer toe nut ende bequaem zijnde, bezundere soe verre

haestichheijt daer in gelegen zij, zullen tallen tijde hoeren eedt mogen

doen ende de voerscreven mombarijen ende toesienderscap aenveerden.

DEN EEDT VANDEN MOMBAERE ENDE TOESIENDER.

10. " Hier sveer ick, daer toe ic geordineert ben ende gecoren, dats

mombaer te zijne oft toesiender vanden weeskijnde oft weeskijnderen, etc.,

A. B., etc., dat ic die selve weeskijnders ende huere goeden zal regeeren

ende hanteeren bij mijner consciencie wel ende rechtveerdelijck, ende dat

ic in allen zaken der selver kijnderen proufijt zal voerstellen ende huere

scaede beletten, ende gheenderhande van hueren onruerende goeden oft

renten en zal vercoopen, veranderen, vertieren oft belasten sonder

merckelijcke nootsake ende dat bij consent vanden scepenen deser vrijheijt,

580

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

als opperweesmeesteren, met volcomen kennisse ende weetentheijt oft

proufijt vanden selven kijnderen daer inne gelegen zij oft nijet, ende daer

aff doen zall altijt goede wittige rekeninghe ende bewijs vander hantteeringhe

ende administratie vanden selven goeden.

VANDER REKENINGHE DER WEESEN TEN LANCXTEN BINNEN IJ JAEREN TE DOENE.

11. Item, soe is geordineert, datte vorscreven mombaere ende toesiender

vanden vorscreven weeskijnderen oft vanden miserabilen persoonen zullen

gehouden wesen des jaers oft ten twee jaeren eens ten lancxten rekeninghe

ende bewijs te doen van honder administratie, die zij gehadt ende gedaen

hebben, ende dat voer twee scepenen deser vrijheijt ende hoeren gesvoeren

cleerck, op eenen gelegen dage inde weke, daghende daer toe oft doende dagen

ten selven dage met eenen sondaeghs geboode allen den vrienden ende

magen, omme die rekeninghe aldaer comene te aenhoeren dien belieft;

gevende den voerscreven scepenen ende voer elcken twee stuijvers,

makende vier stuvers, zonder meer, ende den cleerck twee stuvers, ten

waer die rekeninghe van meer jaeren dan van twee jaeren gebuerden.

HET GEBRECK DER REKENINGE SALMEN VERHALEN TEGENS DEN MOMBAERE ENDE

TOESIENDER.

12. Ende ingeval dat de voerscreven mombaere ende toesiender van

honder voerscreven administratie, als voerscreven staet, egheen rekeninghe

oft bewijs en doen, en de voerscreven weeskijnderen namals, oft iemandt

vanden kijnderen wegen, oft van ennighen miserabilen persoonen in momba-

rijen gestaen hebbende, hon des beclaechden ende becroonden tegens hueren

mombaere ende toesiender, van ennighen gebreeek des zij daer aen seijden

te hebben, met goeden redenen ende apparentie van recht, soe zalmen tselve

gebreck tegens den selven mombaere ende toesiender tsamentlijck ende

hueren goeden verhalen, als den ghenen die in bedroch gewandelt hebben.

IN WAT PENEN ENDE HOE DIE MOMBAERE ENDE TOESIENDER BIJ GEBREKE DER

REKENINGE DAER IN VALLEN.

13. Ende te meer, soe verre ennighe merckelijck gebreck gevalt aende

voerscreven rekeninghe vanden mombaer ende toesiender te doene na den

582

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

tijt van twee jaren verleden, ende zij des van wegen den kijnderen oft den

miserabilen persoonen oft huere vrienden ende magen versoecht zijnde,

ende bijden wet daer aff gesommeert zijn des te doene, ende dan nijet en

doene, zullen de voerscreven mombaere ende toesiender verbueren drie

ponden, inhoudts des keurboecx, soe dicwil ende menich werven als

geboeren zal.

HOE ENDE IN WAT MANIEREN DIE TOESIENDER VANDER PENEN ENDE DER SCULDEN

HOM MACH VERHUEDEN.

14. Ende want dicwil gebuert alhier in deser vrijheijt dat de toesiender

vande weeskijnderen hom der administratien van ontfanck oft vutgeven

nijet en onderwijndt, zoe en zal nochtans de selve toesiender van tgene des

voerscreven staet nijet wesen onghehouden, mer zal des nijet tegenstaende

metden mombaere even diep inder schult ende der penen gehouden wesen;

ten zij dat de selve toesiender, hoe wel die egheen administratie gehadt en

heeft, nae dat die twee jaeren sonder rekeninge te doen verleden zijn,

beclaegt hom des over zijnen medegeselle den mombaere, verthoenende

voer recht dat zijn schult oft gebreeck nijet en is, ende begheert den selven

zijnen medegeselle met recht daer toe gesommeert ende bedwongen te

hebben, opte verbuerte vander penen als voere; in welcken gevall, dat alsoe

bijden toesiender verthoent ende versoecht zijnde, zal de selve toesiender

vander penen onghehouden zijn, ende oeck vander scult, soe verre hij nijet

ontfangen oft vutgegeven en heeft. Ende oft gebreeck geviele aenden toe-

siender ende den mombaere nijet, zalmen doen metden mombaere inder

selver vueghen ende manieren. Ende zal de voerscreven mombaere, ten

versuecke vanden toesiender, alsoe tot eenen zekeren gelegen dage bijden

wet om zijne rekeninge te doen gesommeert zijnde, die soe wel binnen

den twee jaeren als naden twee jaeren hier moeten doen, opte pene als

voeren.

HOEMEN DEN STERFHUIJSEN VAN WEGHEN DER OMMUNDIGEN OFT MISERABILEN ZAL

MOGHEN AENVEERDEN.

15. Item, datmen van nu voertaen in egheen sterffhuijsen, daer ommun-

584

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

digen kijnderen oft miserabilen persoonen als voeren in gericht zijn, en za

mogen vercoopen ennige haeffelijcke goeden metden heere oft anderssins,

ten versuecke vanden besittere des sterffhuijs, ten zij dat ierst ende voer

all den selven weeskijnderen oft miserabile persoonen zijn wittelijk gegeven

ende geordineert mombaer ende toesiender, ende die geeedt zijn, als voere,

ende die den staet des sterfflluijs, prouffijt ende omproufijt nae hoere con-

scientie hebben hulpen verhandelen; wel verstaende dat hier inne nijet en

zijn begrepen ennige die ennigen goeden opgewonnen hebben met recht,

die welcke, hoe wel weeskijnderen daer inne gericht zijn, wel sullen mogen

doen procedeeren tot executien van dien goeden; ende dat zij mombaer

ende toesiender vander kijnderen weegen egheen vutcoop en zullen laeten

doen vut eenen vollen sterffhuijs, ten zij bij consent ende decreet vanden

scepenen.

VANDEN PENNIJNGEN DER OMMUNDIGEN BIJDEN MOMBAERE OFT TOESIENDER GEANVERT

OFT NADEN DRIE MAENDEN OVERSTREKEN NIJET AENGELEET.

16. Item oft gebuerde, dat bijden mombaere ende toesiender ennige

haeffelijcke goeden vanden weeskijnderen oft vermombaerde persoonen

vercocht wordden, soe zullen die voerscreven mombaere ende toesiender,

binnen den tijt van drie maenden naden dach der betalinghe de pennijngen,

boven tgene des zij in orbaere ende proufijt vanden kijnderen oft vermom-

baerde persoenen vutgeven zullen hebben, voorts gehouden zijn ende

sculdich wesen rentschwijs ten meesten proufijt vanden selven te beleggen

ende vut te setten; ende ingeval zij des nijet en deden, ende men [sulcx]

namaels bevonden, zullen de voerscreven mombaere ende toesiender den

selven weeskijnderen ende vermombaerde persoonen gehouden zijn ende

sculdich wesen vanden tijt vanden drie maenden voerts rente te gevene

ende te betalene, den penninck sesthien. ten zij dat zij [het] om redenen

wille ende meerder proufijt vanden selven kijnderen ende andere, bij

consente ende advijse vanden wet, gelaeten hebben, ende daer aff in tijde

van honder rekeninge genoech blijcke.

586

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VAN PENNINGEN GECOMEN ENDE VEROVERT VAN SCHATSCHULDEN DEN OMMUNDIGEN

TOEBEHOERENDE, OFT ERFFGELT BIJ OUXAEMHEIJT LATENE VUTSTAENE, BEHOORLIJK

INTEREST ETC.

17. Item, ingeval de voerscreven weeskijnderen oft vermombaerde per-

soonen ennige merckelijck quantiteijten van schatschulden vutstaende

hebben, oft erffgelt, ende die bijden mombaere ende toesiender opgehaven

wordden, zullen sij, mombaer ende toesiender, die binnen den drie maenden

vut zijn (1) te leggene als voere, oft rente daer aff te gheldene als voere.

HOEMEN ERFFENISSE DER OMMUNDIGHEN OFT INNOCENTEN ZAL MOGHEN ENDE

SCHULDICH ZIJN TE VERCOOPEN.

18. Item, dat de mombaeren ende toesienderen, oft zij kinderen oft

vermombaerde persoonen (sic), egheen onruerende goeden oft erffenisse, als

zijn huijs, hoff, landt, zandt, weije, driesschen, grondt oft bodem, oft eenige

onquijtbaere renten den voerscreven weeskijnderen oft vermombaerden

persoonen toebehoerende en zullen mogen vercoopen vutder handt, dan

alleenlijk metden sondaeghs geboode ter poeijen vut, oft tot Outurnhout

inder keercken, daer onder die selve geboden (2) gelegen zijn, ende metden

heere metden vutgaende bernende kersken, ten hoochsten, ten meesten

proufijt vanden selven weeskijnderen ende vermombaerde persoonen,

affirmerende nochtans oeck ierst ende sweerende aen God ende den

heijligen, zij, mombaer ende toesiender, ende oeck vanden naesten vrienden

twee, alsoe verre mogelijck zij, dat den vercoop tot meerder proufijt

gedaen zoude wordden vanden weeskijnderen dan gelaten; ten waere

oeck, dat genoech blijckten (sic) bijden scepenen, als opperweesmeesteren,

dat beeter vercocht waere vutder handt dan metden heere, dwelck in dien

geval mombaere ende toesiender zullen moeten versuecken [verkleeren?]

bij eede, te wetene oft den kijnderen oft vermombaerde persoonen mer

voer een cleijn ende het minste gedeelte daer inne gericht en waeren, ende

men nijet wel gevuechelijck en conste alleen vercoopen, oft om gelijke

(1) Au lieu de: zijn, lisez: zien.

(2) Au lieu de: geboden, il nous semble qu'il faut lire: goeden.

588

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

goede redenen; in welcken geval nochtans zij, mombaere ende toesiender,

ende boven dien noch twee vanden naesten vrinden, daeraff deen van des

vaders zijde ende deen vander moeder zijden, zullen sweeren bij eede dat

beeter ende oirborder vercocht waere voer den kijnderen oft vermombaerde

persoonen dan gelaten.

VAN BEHOORLIJCKE BORCHTOCHTE TE STELLEN BIJDEN MOMBAEREN VOER

DAENVEERDEN VANDEN GOEDEN.

19. Item, dat alle mombaeren ende toesienderen van weesen oft vermom-

baerde persoonen, voer ende al eer zij eenichsins bewijnde, handelinge oft

administratie hebben zelen vanden goeden der selver weesen oft vermom-

baerde persoonen, gehouden selen zijn, in soe verre de vrienden vanden

weesen oft vermombaerde persoonen des versoeeken, zekere vasticheijt

ende borchtochte te stellene binnen dezer vrijheijt, goet genoech zijnde

nae gemeijnen goede duncken vander weerden vander weesen goeden, van

dat zij die goeden wel ende duechdelijck regeeren ende bewaeren zelen ten

orbore ende proufijt vanden selven.

HOEMEN BIJ GEBREKE VAN BLOETSWEGHEN OFT DER VOERSCREVEN BORCHTOCHTE

DEN WEESEN ZAL VERSIEN INDER MOMBARIJE ex-officio.

20. Item, weeskijnderen oft simple oft sotte mensschen ende andere dien

het bij oude, verleeftheijd oft cranckheijd van zinnen noot oft orbaer is bij

mombaeren geregeert te worddene, dwelck staen zal ter discretien vanden

weesmeesteren, ende die van svaders oft moeders weegen hier gheene

maghe en hebben, oft al hadden zij eenighe ende die den voerscreven scepe-

nen, als opperweesmeesteren, tot der mombarijen nijet nut oft bequaem en

doechten, oft die gheene borchtoechte inder manieren voerscreven gesetten

en consten, oft dien de vrienden ende den scepenen zonder borchtoechte te

stellene nijet sufficient genoech en doechte, dien salmen mombaeren gheven

vander vrijheijt wegen.

VANDEN VACATIEN DER MOMBAEREN VOER DEN WESEN.

21. Item, alle mombaeren ende toesienderen vanden weesen, zoe wanneer

590

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

zij inden zaken der weesen vaceeren selen buijten der vrijheijt, zullen daer

aff geloont wordden nae gelegentheijt der zaken; ende ingeval zij hon

selven te vele toe taxeerden oft loonden, zal tselve staen ter discretien ende

moderatien vanden scepenen, als opperweesmeesteren, ende dit soe verre

der voerscreven weesen goeden dat verstrecken moegen.

STERVENDEN OFT FAILLIERENDEN MOMBAEREN OFT TOESIENDEREN, HOEMEN INDIE

STADT VAN DIEN VAN EENEN ANDEREN DEN WESEN VERSIEN ZAL.

22. Item, oft gebuerde dat ennige vanden mombaere oft toesiender van-

den weeskijnderen oft ommechtich zijnre zinnen oft vanden vermombaerde

persoonen storve oft ommechtich zijnre zinnen wordde, oft van schulden

vluchtich waere wordden, oft van quade feijten oft mer [meer] jaerschaeren

hom vander vrijheijt absenteerde, dat dan die andere mombaer oft toesien-

der daer aff die wete zal doen den scepenen deser vrijheijt, als opperwees-

meesters, die welcke in stede van dien selen ordineeren eenen anderen

mombaer oft toesiender daer [toe] nutste ende bequaemste zijnde.

HOE LANGHE DIE OMMUNDIGHE BLIJVEN IN MOMBAERIJEN.

23. Item, dat alle weeskijnderen oft vermombaerde persoonen beneden

hueren vijff ende twijntich jaeren oudt wesende, zelen blijven in mombarijen

totter tijt toe dat zij vijff ende twijntich jaeren oudt zelen weesen, ten waere

dat huere mombaere ende toesiender bij hueren eede eendrachtelijck ver-

cleerden voerden scepenen, als opperweesmeesters, op eenen ordinaris dach

van recht, met goeder wetentheijt, ende tselve den scepenen bij kennisse

oft andere wetentheijt alsoe oeck gedoechte, dat de selve weeskijnderen oft

vermombaerde persoonen wijs genoech waeren om huere goeden selve te

regerene, sonder te doene (1) vanden voerscreven hueren mombaer oft toe-

siender; in welcken geval de selve weeskijnderen ende vermombaerde per-

soonen heuren goeden zelen moegen aenveerden ende regeeren soe hon dat

believen zal; den selven [ende zelen ?] alsdan de voerscreven heure mom-

baeren vander mombarijen ontslagen wordden, ende de voerscreven wees-

kijnderen selen gehouden zijn heure mombaer van al quitancie te verleenene.

(1) Au lieu de: sonder te doene, lisez: sonder toedoene.

592

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VAN HUERINGHEN DER ERVEN BIJDEN WESEN VERHUERT OFT BETALINGHE

DER SELVEN, AL SONDER TOEDOEN VAN HUEREN MOMBAEREN GEDAEN.

24. Item, jonghers onder hueren xxv jaeren oudt oft noch, in soe verre

zij, in mombarijen staende, ennige van hueren erven oft huijsen sonder

hueren mombaers consent verhuerden, ende soe verre dat de mombaere

vercleert oft men bevijnden tot hueren achterdeel te wesene, en zal de selve

hueringe van eegheenen weerden wesene. Ende soe verre iemandt den

vermombaerde persoonen ennige betalinge daer aff daden en zullen zij daer

mede egheen betalinghe doene, mer zullen daer aff noch ghepunieert word-

den nae gelegentheijt der zaken, gelijck nae van alsulcken betalinge

gescreven staet.

MINDER VAN JAEREN, AL WAEREN ZIJ GEHOUDT, HOE ZIJ HUERE ERFFENISSE BIJ

HON SELVEN NIJET EN MOGEN VERCOOPEN.

25. Item, jonghers boven sesthiene jaeren ende beneden vijff ende

twijntich jaeren oudt zijnde, al waeren zij tot houwelijck gecomen, en zelen

heure onruerende have, als huijs, hoff, erfrenten, leengoeden, hoff goeden,

chijss goeden oft eegheenrehande goeden nijet mogen vercoopen, versetten,

becommeren, bezwaeren, belasten, laten affquijten oft in egheenre hande

manieren verthieren sonder consent vanden scepenen deser vrijheijt ende

ten bijwesene van hoeren mombaere ende toesiender, inder manieren

boven gescreven; oft anders tselve bijden jonghers gedaen en zalmen van

gheenen weerde houden ind recht.

HOEMEN BETALINGHE VAN HOOTGHELT OFT ERFFGELT DER WEESEN DOEN MACH.

26. Item, dat niemant, wie hij zij, die ennige weeskijnderen oft andere

onder hoer vijff ende twijntich jaere oudt, oft andere persoonen vander

vrijheijt in mombarijen staende, ennige quijtbaere erffrenten vuijtreijckt

ende betaelt, en zal mogen ennighe hootgelt van dier erffrente, in deel oft

int geheel, in handen vanden selven vermombaerde persoonen gheeven,

leggen oft betalen; mer die ghene die ennige vermombaerde persoone rente

594

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

oft pachte ghelt oft betaelt, zijn hootghelt moeten leggen ende betalen in

handen vanden mombaere ende toesiender, oft nantizeeren de selve witte-

lijck, alsoot behoort, in handen vanden scepenen; ende die ter contrarien

doet, en zal daer mede egheen betalinge doen, alsoe hier nae noch

bescreven staet.

VANDEN GHENEN BOVEN HON XXV JAEREN VAN SOBEREN REGIMENTE.

27. Item, jonghers die over huere vijff ende twijntich jaeren oudt zijn

ende nochtans dijen nijet teghenstaende nijet oft luttel en wijsen, maer

blijven oft schijnen te wesenen doirslaegers oft verstruijers van hoeren

goeden, selen niet te min blijven in voochdijen ende mombaerijen totder

tijt toe dat huere mombaere affirmeeren selen bij hueren eede, dat hon

dunckt dat zij, zonder sorghe van bijster oft arm te worddene, heur goet

selen wijs genoech zijn te regerene, ende die nae hueren aenbrenghen

bijden scepenen daervoer gehouden wordden.

MOMBAER OFT TOESIENDER BEZUNDERLIJCK EN MACH EGHEEN ERFFENISSE COOPEN

TEN ACHTERDEEL WEESENDE VANDEN WEESEN.

28. Item, dat eegheene mombaere oft toesiender bezunderlijck vanden

weeskijnderen voerscreven oft vermombaerde persoonen eegheen huijs,

hoff, erffrenten oft erven, hoedanich die zijn mogen, en selen mogen coopen

in eningher manieren tot hueren achterdeel, sonder bijzijn van hoeren

mombaere ende toesiender; ende oft zij de contrarie deden daer aff, dat

dien coop nul ende van onweerden zijn ende blijven zal.

VANDER WARANTSCHAP DES LESTE VONNISSE VOERDEN WEESEN.

29. Item, dat egheen mombaers oft toesienders int vercoopen van ennigen

der weeskijnderen oft vermombaerde persoenen goeden en zullen gehouden

weesen voer den weeskijnderen oft vermombaerde persoenen ennige leste

vonnissen op hon eijghen goeden te geven oft te consenteeren, te wetene van

warantscap van ennigen goeden; mer indien den coop alsoe gebuert,

zullen zij dier weeskijnderen goeden wel mogen gelooven te waeren ende

596

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

te claeren, metden lesten vonnisse, inder weeskijnderen oft vermombaerden

personen naem, op der weeskijnderen oft vermoembaerde personen

goeden, ten waere dat den selven mombaere ende toesiender, ter belieffden

vanden weeskijnderen oft vermoembaerde persoonen selve, hon eijghen

goeden beliefftde te verbijndene.

GEPASSEERDE REKENINGHE DER WEESEN NA DIE AFFLIJVICHEIJT VANDEN MOMBAERE

OFT TOESIENDER EN ZALMEN NIJET REPROCHEREN..

30. Item, dat soe wanneer mombaere ende toesiender hon rekeninghe

vanden ontfanck ende vutgeven ende der hantteringe der voerscreven

kijnderen oft vermombaerde persoonen goeden voer scepenen gedaen is

geweest, daer toe eenen iegelijck gedaeght is geweest metden sondaeghs

geboode, gelijck boven gescreven staet, ende die alsoe gepasseert is, ende

daer nae mombaere oft toesiender afflijvich wordden, ende bij aventuere

iemande aldusdanige rekeninge nae woulden reprocheeren oft weerder

leggen, soe zalmen die rekeninghe van weerden houden, zonder die alsdan

in ennigher manieren te mogen reprochieren oft weerder leggen.

HOE LANGHEN TIJT MEN DER WEESEN HUIJSEN OFT ERVEN MACH VERHUEREN.

31. Item, dat alle mombaere ende toesiender van weesen oft vermom-

baerde persoonen en zelen egheene goeden, van huijsen oft erven, den

selven weesen oft vermombaerde persoonen toebehoerende nijet langher

mogen verhueren dan den tijt van sess jaeren; ende dat oft zij contrarien

deden, zal alsulcken hueringe van onweerden zijn ende blijven.

DER OMMUNDIGHEN OFT WEESEN ERFFENISSE EN ZALMEN NIJET ONTGUEDEN

ZONDER VOERGAENDE AUCTORIZATIE ENDE DECREET DER GEMEIJNEN SCEPENEN,

TOT VIEREN TOE.

32. Item, den rentmeester, zijnen stadthouder, den scepenen oft den

secretaris en zal nijet georloft zijn ennige voerwaerden oft contracten te

passeerene oft ontguedenisse te doene, oft daer over te staene daer ennige

weeskijnderen oft jonghers, onder huere vijff ende twijntich jaeren oudt

zijnde, huere erffelijcke goeden oft onruerende goeden vercoopen oft

belasten zelen, sonder consent ende decreet vanden gemeijnen scepenen

598

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

op eenen ordinaris dach van recht, ten waer om der grooter haesticheijt

wille, ende altijt ten minster honder vier vergadert zijnde, daer toe

gedraegen (sic) ende hon daer aff blijke oft kennelijck zij, dwelck men zal

stellen ende den dach vander consent inden brieven die daer aff gemaect

zullen wordden.

VANDER ERFFENISSEN DER SELVER ZONDER HET VOERGAENDE DECREET ENDE

AUCTORIZATIE ONTGUET.

33. Item, oft ennige persoonen in mombarijen staende sonder consent

ende decreet vanden scepenen deser vrijheijt, als voergescreven staet, ende

sonder bijzijnde [bijzijne] van hoeren mombaer ende toesiender voer

ennighe bancken oft wethouderen, buijten deser vrijheijt oft daer binnen,

oft voor notaris ende getuijgen, oft oeck bij inadvertentien alhier in deser

vrijheijt voer scepenen ennige onruerende goeden vercochten, becom-

merden oft beswaerden, oft met hon selffs handtgescrifte beleenden, dat

alsulcken vercoop, besvaeringe oft beleeninghe als nijet ende van onveerden

zijn zal.

VAN BETALINGHE VAN PENNINGHEN DEN GHENEN IN MOMBARIJEN STAENDE ONNUTTE-

LIJCK DOERGESLAGHEN, OFT TEN ANDEREN (sic) IN GOEDEN ORBAER BEKEERT, HOE

VERRE TSELVE VOER BETALINGHE ZAL GEHOUDEN WORDDEN.

34. Item, oft de penninghen bijden coopere [oft ?] beleender van alsulcken

renten, goeden oft penninghen, gegeven ende betaelt wesende den wees-

kijnde oft den ghenen die onder zijn jaeren, oft anders, als voere, in

mombarijen is, in al oft in dcel doergeslaegen oft verlooren waeren, sonder

in des vercoopers orbaere bekeert te zijne, dat in dien gevalle de selve

coopere ende beleendere de penningen die alsoe omprofijtelijken doorge-

slaegen zijn geheelijck ende al verlooren zal hebben; maer ofter noch

ennige in wesene waeren, oft oeck in proufijten vanden vercoopere bekeert,

daer aff genoech bleeke, dat in dien gevalle tgene des daer aff noch in

wesene waere oft in orbaere ende proufijte bekeert, gerestitueert ende

weerderkeert sal wordden, ende anders nijet, ende daer mede zal tcontract

ende hantgescrift daer aff gemaect gerescindeert wordden.

600

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VAN GOEDEN OFT WAEREN DEN JONGHERS OP FINANTIE VERKOCHT.

35. Item, oft oeck iemandt eenighe waeren oft goeden ennigen vanden

jonghers oft vermombaerde persoonen voerscreven vercochte op finantie,

ende tgelt daeraff doergeslagen oft verthiert waere, in al oft in deele, dat

die gheene die alsulcken goet vercocht hadde dat goet verlooren zal hebben,

ende de jongen zal onghehouden weesen vanden penninghen restitutie te

doene; het en waere. dat die gecochte goeden oft de penningen daer aff

gecomen al oft in deele noch in weesene waeren, oft in zijnen orbaere

bekeert, soe zal hij gehouden weesen tgene over te gevene dat in weesen

is oft in zijnen orbaer bekeert is, ende anders nijet; ende die gheene die

alsulcken finantien vercocht hadde. op dat hij een ingeseten is van deser

vrijheijt, zal daer aff nae gelegentheijt der zaken wordden gecorrigeert.

KNECHTKENS VAN XIIIJ JAEREN, MEIJSKENS VAN XIJ JAEREN, HOE ZIJ TESTAMENT

MOGHEN MAKEN.

36. Item, in tgene des voergescreven staet altijt vutgenomen, dat

jonghers, het zij knapele over vierthien jaeren ende vrouwelijck persoonen

over huere xij jaeren oudt zijnde, mechticht haere zinnen, soe verre trecht

vermach, selen mogen maken ende ordineeren huere testament ende

vutersten wille, sonder bijwesene ende auctorizatie van hueren voochden

oft mombaeren.

DIE JONGHERS MINDER VAN JAEREN HOE ZIJ MOGHEN COMENSCHAPPEN HANDELLEN

OFT NIJET.

37. Item, dat jonghers, oudt zijnde sesthiene jaeren ende onder huer vijff

ende twijntich jaeren, gheenrehande coopmenscappen oft voerwaerden doen

oft aengaen en selen anders dan van broode, biere oft nootdorstighe (sic)

zaken heurs lijffs, sonder bijwesene van hueren mombaere; ten waere

jonghers die hon tot duechden ende ennigen goeden exercitien stelden, den

welcken wel georlooft zal zijn hon, bij goetduncke heurer mombaers, bij

goeden luijden oft bij coopluijden te houdene ende met hon duechdelijck

comenscappene ende neeringhen te hantteerene; in welcken gevalle zij

bewijnt ende administratie selen mogen hebben van huere haeffelijcke

602

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

goeden ende vanden jaerlijcxen renten ende bladinghen van heuren

onruerende goeden, ende anders nijet.

HOEMEN DEN VERMOMBERDEN PERSONEN ZAL INDEN RECHT ONTFANGHEN.

38. Item, noch zelen inden recht, in aenlegghers oft verwerders stadt

nijet mogen ontfanghen zijn dan bij auctorizatien van heuren mombaeren

ende toesiender, oft ten minsten van eenen van hon.

VAN CONTRACTEN, VOERWAERDEN OFT GELOOFTDEN BIJDEN VERMOMBAERDE PERSONEN

ZONDER CONSENT VAN ZIJNEN MOMBAERE AENGEGAEN.

39. Item, oft eenighe der persoonen voerscreven sonder consent van

zijnen voochden anderssins eenighe voerwaerden, contracten, borchtochten

oft gelooften aenginge oft dade, daer hij merckelijke schaede bij geleden

hadde oft geschaepen waere te lijdene, oft gequest waere (?), oft inden

rechte die nederlaghe hadde, dat schouteth, rentmeester ende scepenen

daer onder de zake berustende waere, alsulcke voerwaerden oft voerde-

ringhe te nijeuwte doende den jonghen oft vermombaerden persoonen selen

int geheel setten in zijnen iersten staet van tgene des, naeder publicatien

van deser ordinantien, desen aengaende contrarie van desen gedaen is,

ende zelen voerts inder zaken doen ende ordineeren alsoe nae gelegentheijt

der selver zij bevijnden selen daer toe dienende.

VAN SCHULDEN IN DOBBEL SCHOLEN OFT ANDERE TUIJSSCHERIJE BIJDEN JONGHERS

GEMAECT.

40. Item, jonghers onder heure jaeren wesende, gelijck voergescreven

staet, oft andere persoonen in mombarijen, als voergescreven staet, staende,

zelen ongehouden weesen ennige penninghen te moeten betalen die zij op

dobbel scholen oft elders met quaet spelen, in bolbanen, cloossbanen,

queekspelen oft dier gelijken speelen ontleent oft verlooren hebben ende

sculdich zijn bleven; ende tgene dat zij op alsulcken speelen verlooren ende

betaelt hebben, zelen zij met recht mogen weederheijsschen.

604

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

VAN CLEIJNE SPELEN IN EERLIJKEN RECREATIEN VERLOEREN ENDE BIJDEN JONGHERS

BETAELT.

41. Item, wes de voerscreven jonghers verlooren ende betaelt zelen

hebben met caetsene oft balslane, tot v scellingen grooten Brabants toe,

daer aff zalmen hon egheen restitutie doen; mer wes zij op alsulcken speele

verlooren hebben ende sculdich bleven zijn oft ontleent zelen hebben, daer

aff selen zij onghehouden zijn iet te betalene.

VANDEN QUAET BELEIJDERS OFT ONDERHOUWERS DER JONGHERS.

42. Item, wie jonghers betrocke tot spele, oft aenhielde in bordeelen oft

andere oncerlijken tuijsscherijen, dien salmen corrigeeren nae gelegentheijt

der zaken; ende wes zij aldaer vertheeren ende sculdich bleven zijn, daer

aff zelen zij ongehouden zijn.

VANDEN WEERDERSPENNINGHEN JONGHERS TEGHEN HUER MOMBAREN.

43. Item, jonghers die van hueren mombaers nijet geregeert en willen

wesen die hon metden recht gegeven zijn, mer hon tegens honlieden oppo-

nieren ende weerderspennich maken met quaeden dreijghelijke worden

ende anderssijns, ende de voerscreven mombaeren daer aff clachtich vielen,

datmen den selven jonghers zal moegen corrigeeren, het zij die selve

stellende te water ende te broode, oft anderssijns, soe den schoutet ende

scepenen dat nae gelegentheijt der zaken goetduncken zal.

HOE ENDE WANNEER MEN DEN JONGHERS ZAL ONTSLAEN VAN HONDER MOMBARIJEN.

44. Item, wanneer man oft wijff, onder zijn vijff ende twijntich jaeren

wesende, te houwelijcke gecomen is, oft zoe wanneer ennighe jonghs

gesellen, onder heure vijff ende twijntich jaeren zijnde, al zijn zij onghe-

houwt, proper, hendich ende van goeden regimente, alsoe dat zij hon

vueghen tot neeringhen, coopmanscappen ende duechden, ende zij midts

dien begheeren ontslagen te zijne vander mombarijen oft voochdien, soe

selen heure voochden dan ghehouden zijn te coemene bijden schoutet ende

scepenen, te kennen gevene [gevende] de zake; ende dan zelen die

606

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

schoutet ende scepenen ondersuecken die manieren ende conversatien ende

tregiment vanden jonghen; ende in soe verre zij bij informatien ende bij

eede vanden mombaere ende toesiender, oft andere daer aff kennisse

hebbende, bevijnden dat hon dunckt dat die jonghe zijn goet wel regeeren

zal, sonder te doene te hebbene zijnen mombaer, soe selen die voerscreven

mombaere ende toesiender alsdan van heuren eede ende mombarije bijden

voerscreven schoutet ende scepenen ontslagen wordden, ende van al

quitantie hebben; ende zelen die coopmenscappen ende hantteeringe die de

selve jonghers van dan voerdane doene ende handteerene selen, al eest

sonder bijzijn oft consente vanden voochden oft mombaere, stadt grijpen

ende van weerden blijven, ende heure ruerende ende onruerende goeden

moghen vercoopen, veranderen, verthieren ende belasten, ende heuren

vrijen wille daer mede doen, sonder toesegghen [tegensegghen?] van

iemanden.

VANDER VERHOUDEN AUCTORITEIJT DER VRIJHEIJT VAN ALLEN DESEN TE MINDEREN,

TE MEERDEREN, ETC.

45. Behoudelijck van allen desen poincten ende iegelijken van dien der

interpretatie, meerderen ende minderen van schoutent ende scepenen der

voerscreven vrijheijt, alsoe hon nae gelegentheijt vander zaeken ende tijde

zal duncken orboerlijck ende behoorlijck wesende.

Dese boven gescreven ordinantie met allen zijnen poincten is vut gepubli-

ceert alhier in deser vrijheijt, ter poeijen vut, met eenen sondaeghs geboode,

den xxiijsten dach novembris anno xv hondert drie ende derttich, ten bijzijne

van Lauwereijs van Hasselt, schoutet, Thomaes vanden Veken, Claus

Knechts ende Claus Meijenbosch, Zegher van Uden, Peeter Bogaerts, Jacop

dJonghe ende Zegher Verzantfort, scepenen der selver vrijheijt, ende mij,

als secretaris.

Onderteekend HUYBRECHT WALSCHE.

608

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE (1).

Ordonnantie vanden rade van Brabant aengaende de gerechticheijt des

rentmeesters in saken reele.

(Is augusti 1529.)

AEN MIJN HEEREN DEN CANCELLIER ENDE LUDEN GEORDONNEERT IN SIJNEN RADE VAN

BRABANT.

Gheeft te kennen uwe goetwillighe Frederik de Gent, rentmeester ons

heeren des Keijsers van Turnhoudt, hoe dat dingeseten der vrijheijt van

Turnhoudt allen acten [actien] reelen, hoedaenich die sijn, als gront ende

bodem aengaende, erffpalinge, waterlaeten, erffpenningen, torffputten ende

dergelijcke bedinghen voor hem, rentmeester voerscreven, als erffheere

van wegen sijnder officien bijder Keijserlijcke Majesteijt daertoe geordineert

gelijckmen dat altijt van oudts voor den rentmeester ende scepenen der

vrijheijt costumelijck gepleecht heeft te bedingen vanden geschil [geschil-

len?] (2) inder voerscreven vrijheijt gebeurende, ende al ist soo dat die

vander geestelijckheijt allen huere daegelijckste acten [actien] reelen

behoiren, van gescreven rechten weghen ende den notoiren lantrecht, te

bedingen, het sij aenleggers oft verweerders, voor den voorscreven rent-

meester, als een erffheere, ende den schepenen voorscreven, nochtans

gebeuret dat die vander voorscreven geestelijckheijt daegelijcx, soo wanneer

sij dinghtalechtich sijn in materie van actie reele, somwijlen ante litem

contestatam, somwijlen post litem contestatam, declineeren forum, seggende

in effecte: « Wij sijn geestelijcke persoinen, heer rentmeester, siet dat ghij

niet voorder over ons en maent; ende ghij, heeren schepenen, niet voorder

over ons en wijst dan ghij schuldich sijt over eenen geestelijcken persoin te

manen ende te wijsen, » niet hebbende eenigh respect oft regard vanden

merckelijcken gronde oft totten reelen actien twiste daer om sijnde,

contrarie den recht ende redenen ende in abusie van dijen, ten grooten

last, schade ende verdriet vanden gemeijnen volck tegens hen dingende;

(1) Oudt rootboeck, fol. 181 vo.

(2) Il y a ici l'espace d'un mot laissé en blanc.

610

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

ende want de scepenen beduchten, nadijen sij de geestelijcke persoinen

alsoo forum gedeclineert hebbende, ende dat sij recht voert over hen

wijsden, dat sij daerom ghedaeght oft ghejaeght souden worden vanden

geestelijcken staet, seggen daerom, wanneer sij vande voorscreven rent-

meester om vonnis gemaent sijn in effecte bij de redenen : ( Die heere

presenteert hem voor een geestelijck persoin, nae onse costumen en staet

ons niet voorder over hem te wijsen. » Ende blijft aldus die saecke ongede-

cideert, in abusi vanden notoiren rechte ende redenen : Bidt daerom die

voorschreven rentmeester suppliant, dat Uwe Eerweerde gelieven wille hem

van sijnder officien wegen te verleenen besloten brieven, daermede den

voorscreven schepenen bevolen wordt recht ende justitie te doen ende te

wijsen over den voorscreven geestelijcken staet in allen actie reele, gelijck

over andere gemeijn ingesetenen, ten eijnde dat de voorscreven rentmeester,

de eere ende hoocheijt ons heeren des Keijsers van sijnder officien wegen

verwaerende, voorts mach procedeeren inder executien soo van rechts

wegen behoiren sal te gheschieden.

Dwelck doende, etc.

BIJ DEN KEIJSER.

Lieve beminde, wij seijnden u hier inne besloten seeckere supplicatie

onser seer lieven ende ghetrouwen cancellier ende lueden van onsen rade

geordonneert in Brabant bij onsen beminden Fredrick de Gent, rentmeester

ons lants van Turnhoudt inder voorscreven supplicatien genoempt, ter saecken

van sijnder voorscreven officien overgegeven, ende gemerckt dinhouden der

selver, ontbieden wij u, ordineren ende bevelen seer ernstelijck bij desen,

dat ghij voortaen in allen actien reelen, gronde ende bodem aengaende,

ende inder voorscreven supplicatie naeder gespecificeert, daeraff naeden

notoiren lantrechte ende anderssints van rechts ende costumen wegen, ons

oft den voorscreven rentmeester van onsen wegen dmanen ende u het

wijsen toebehoirt, recht doet ende vonnisse wijst ter manisse vanden voor-

screven onsen rentmeester, ghelijck ghij nae uwer bancken recht ende

gelegentheijt vander saecken in goede justitie sult bevinden behoirende,

ende dat soo wel in saecken priesters oft geestelijcke persoinen, wie of

hoedaenich die sijn, als anderen eerlijcken luijden aengaende, sonder daer

612

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

oft op sulckdanigen exceptien oft allegatien eenichsints te letten oft acht te

slaene. Ende hier aff en sijt in egeenen gebreecke hoe dat sij, opdat bij uwe

weijgeringen ende gebreecke onse rechten, hoocheijt ende weerlijcke juris-

dictie niet vermindert oft vercort en worden, ende ghij daer aff niet en staet

tot eenigen begrijpe. Lieve beminde, onse Here God sij met u.

Gheschreven in onser stadt van Bruessel, xviij daegen in augusto

anno xxix [18 augusti 1529].

614

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Statuijt opde frivole appellatien (1).

(18 december 1552.)

1. Wantmen dagelijcx meer ende meer bij experientien siet vele ende

diverschen, soe wel van vonnissen interlocutoer als diffinitiven, frivolijcken

te appeleeren zonder die aent hoodt te verheffen oft te prosequeren, suec-

kende ende makende alleenelijcken metden appellatien vanden vonnissen

interlocutoer treijne van processen, somwijlen twee, drije ende viermael in

een proces, ende in zaken van condempnatien van diffinitijffen hon luijden

creditueren den benoempden dach van betalinge voer te dragen, latende de

appellatie naden overstreken tijt daertoe staende lopen desert, ten grooten

spot vanden gericht ende ten verdriet der armen luijden ende ingesetenen;

2. Ende alsoemen hier inder bancken is userende in zaken van condemp-

natie voer schoutent ende scepenen der vrijheijt van Turnhout dach te

prefigeeren inden vonnis van betalinge van veertthien dagen, ende in zaken

voerden rentmeester ende scepenen van drije dagen, ten waer na gelegent-

heijt der zaken bijden scepenen vanden voerscreven dagen respective elck

int zijne anders gemodereert.

3. Om welck abuijse vanden frivole voerscreven appellatie te verhuedene,

is bij schoutent, rentmeester ende scepenen der vrijheijt van Turnhout

geordonneert ende gestatueert: dat soe wie van ennigen vonnissen interlo-

cutoer deser bancken appelleeren zall ende die zijnre appellatie nijet en

verheft noch en prosequeert, zal naden overstreken tijt des verheffs gevallen

zijn inde pene van sess carolus gulden, de helft tot behoeff des heeren, [oft]

des maenders, respective daer onder de zake bedinght is, ende de helft der

vrijheijt.

4. Ende daerom, oft ijemandt van buijten deser bancken geseten, oft

anderssins ingesetenen, daeraff partije adverss, bij merckelijcke redenen

van insufficientie vanden costen den recht verthoonen (sic), nadien alsulcke,

als aenlegger oft aenleggersse, hij [zijn] oft haer aenspraecke gefondeert

heeft, soe verre hom de verwerder daertoe dinght [dwinght?], zal schuldich

zijn cautie te stellene voer de costen des proces ende de pene van, ingevalle

(1) Oudt keurboeck, fol. 62.

616

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

voerscreven, oft na zijn defensie, na gelegentheijt der zaken, ten appoincte-

mente des gerichts (1).

5. Item, van vonnissen diffinitijff in zaken van condempnatie daer nampti-

zatie na recht endeequiteijt in behoortte vallen, als zijn zaken van obligatien,

van bodeloon, pijn ende arbeijt, verdiende loon, van montcosten, van bier

ende broot, gehaelde cleijn pennewerden, van eetcosten, gehaelden wijnen

met den pot oft gelagen, nijet boven der sommen van thien carolus gulden,

van hueringen, van gerekende liquide oft overthoonde schulden, van schul-

den voer scepenen bekendt, soe wie frivole appelleert, dat is om zijn schult

met dier appellatien den tijt van verheff van xx dagen daertoe staende

zijnen schuldenaer (2) voer te dragen, ende binnen dien tijt van twijntich

dagen nader appellatien nijet en verheft, mer verlaet die desert lopen,

zalmen die affpanden alsdan voerde voerscreven sess carolus gulden, te

bekeeren als voeren; mer indijen de voerscreven appelant tselve doet ter

goeder meijninghe zijns rechts, ende in teecken van dien binnen vier daegen

naeder appellatien alsulcken gewijsden ende geduempden onder protestatien

bij hom te doene (het gewijsde nijet te approbeeren) het gewijsde genampti-

zeert zall hebben tot behoeff des crediteurs, al eest dat hij in dien geval zo

zijn appellatie desert laet, zall ongehouden zijn vander voerscreven penen;

welcke genamptizeerde penninghen de crediteur die alsulcken geduempt

is zall mogen lichten vut scepenen handen onder behoorlijcke sufficiente

cautie.

6. Item, van allen anderen zaken, als zaken van gemeijnen contracten ende

comanschappen tusschen partijen questieux ende twijfelechtich boven die

thien carolus gulden, item van erffenissen, van erffpenninghen boven die

thien rijnsgulden ende voer scepenen nijet bekendt noch met egeen obligatien

liquide, van beternissen van erven, van injurien, van eerlijcken oft profi-

tabel amende ende diergelijcker, zall een iegelijck vrij ende vranck van

diffinitijffen vonnis mogen appelleeren zonder in pene van desertien te

vallen [ten zij zaecke deghene dije appelleert de selve appellatie nijet en

verheft binnen den behoirlijcken tijde, oft anderssins zijne jegenpartije

contenteere] (3).

7. Item, want in deser bancken allen bedinghden acten, stucken, muni-

(1) Cet article est tout à fait incorrect et obscur.

(2) Au lieu de: schuldenaer, débiteur, » il nous parait qu'il faut lire: schuldeijsscher, « créancier. »

(3) Ce qui se trouve entre crochets est écrit au-dessus et d'une autre main,

618

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

contenmenten, productien, soe wel van levenden thoon als anderen, toe [tot]

salvatien toe excluijs, zijn openbaer ende partijen gemeijn, alsoe dat hom

nijemanden redenen en derff pretendeeren te beclagen, soe wel voerden

vonnis als na, vanden beraedt zijnder zaken, is geordonneert dat voer

ende eer voer all, eer scepenen zullen procedeeren tot wijsen eenigen von-

nissen diffinitijffen oft oeck vonnissen interlocutoer van frivolen processen,

soe verre oft wanneer de zake oft dinghtale des verheijschende zij, oft daer-

toe sulcx gedisponeert is, partijen zullen hon bedinghde stucken, acten ende

productien der dinghtale moeten furneeren met behoorlijcken inventaris

daertoe dienende, op welcken bedinghde stucken, inden inventaris gescre-

ven ende geteeckendt, scepenen zulle recht doen ende voerder nijet

gehouden zijn.

8. Item, dat elck procureur voer zijn zijde dien hij inder dinghtale gedient

heeft zall schuldich zijn te maken zijnen inventaris vanden bedinghden

stucken ten dage hom bij scepenen gestelt, op pene van tegen tvonnis te

doene vut zijnen eijgen budel (?).

9. Item, dat soe wanneer ijemant bij vonnisse diffinitijff is ghecondemp-

neert, tsij ten principalen oft namptisatien, ende partije alsulcken vonnisse

begeert te stellen tot executien, tsij opde gecondempneerden persoon oft

zijne goedens, ende de gecondempneerde vander voerscreven executien

onbehoirlijck compt tappelleeren, zal telcker reijsen daeraen verbeuren de

somme van twee ende veertich stuijvers, de welcke een iegelijck appelant

gehouden zal zijn te namptiseeren aleer hij in zijne appellatie zal wordden

ontfanghen. Ende ingevalle men naemaels bevindt dat een appelant wel ende

behoirlijck vander executien heeft geappelleert, salmen in dijen gevalle den

selven appelant zijne genamptizeerde xlij stuijvers restitueren.

Gepubliceert ter puijen vut xviij decembris anno xvc twee ende vijftich,

metden sondaeghs gebode (1).

(1) L'article 9 est écrit à la suite de la mention de la publication et il est écrit d'une autre main; il doit

cependant avoir fait partie intégrante de l'ordonnance, vu qu'il porte le numéro 9 et que ce numéro est écrit de

la même main que tout le reste de l'ordonnance.

620

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE (1).

Ordinantie ende instructie voirden voerstere vander vrijheijt van Turnhout,

waernae dat de voerscreven voerstere int bedienen vander voersterijen

van der voerscreven vrijheijt hem zal behoiren te vueghen ende reguleren,

so in prouffijten ende emolumenten als in zijnen laste ende dienste.

(28 september 1560.)

1. Inden iersten, dat die voerscreven voerstere van elcken huijse daermen

domicilie is houdende binnen der vierscharen ende prochie van Turnhout

ende Outurnhout jaerlijcx zal ontfanghen ende hem doen betaelen enen

halven braspenninck, vuijtgenomen den miserabilen personen levende opde

caritate des Heijligeest ende huijsaermen.

En marge se

trouve: Anno 1630, is bij schouteth, scepenen ende

gesworen geordineert dat den vorster sal prouffi-

teren, in plaetse van eenen halfven braspenninck,

eenen braspenninck, ende is van gelijcken als voor

geordonneert bijde voorscreven alle de naervol-

ghende aenteeckenen ende augmentatie op ijeder

articule bij apostille gestelt.

2.Sonder dat die voirscreven voerstere van enighe ingesetenen oft

huijslieden landt tuelende en zall moghen nemen oft ontfanghen enich

cooren vuijten sack oft opten velde staende, noch en sall oijck tot dijen

eijnde nijet moghen omgaen oft zeijnden enighen dieneren, waghen oft

kerren opden huijsman, om alzo tvoerscreven coren te gecrijghene, maer

dat gahansselijc (sic) verlaten, op pene van zo dicwils hij dat dade daeraen

te verbuerene drij gulden, deen derdendeel tot prouffijt onss heeren des

conincx, ende dander derdendeel tot prouffijt vanden schouteth, ende

[t] derde tot prouffijt vanden aenbrengere.

3. Dat oijck dien voerscreven voerstere zelen volghen het recht vanden

buijten-weeten, arrestamenten, beslaginghen, denunciatien oft informatien

den partijen te doene van vonnijssen, decreten oft appoinctementen van

(1) Oudt roodtboeck, fol. 158.

622

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

scepenen, tsij voirden schouteth oft rentmeester, daer aff de voerstere sal

hebben eenen stuijver.

En marge: Binnen de vrijheijt sal den vorster hebben van ijeder

wethe te doen twee blancken, opde omliggende

gehuchte twee stuijvers, te Roeije, Schoenbroeck

ende Winckel vier stuijvers; behalvens in saecken

van momboirijen en sal den vorster maer nemen van

ijeder persoen, waer dije geseten sijn, 1 1/2 stuijver.

4. Item, van dagementen de welcke partijen doen doen, oft anderen

instantien van recht daert dagement bijden officiers is toegelaten, bemaendt

oft bevonnist, ende partijen also versuecken de wete ende dagement in

diligentien gedaen te hebbene, zal de voerstere daer aff hebben eenen

stuijver.

5. Maer van allen anderen daegementen ende van besetsele daer meer

intervalle is dan eenen dach, zal de voerscreven voerstere gehouden zijn

die dagementen ende weten te doene zonder ijet daer aff van deen oft dander

partijen te nemene, het waer in gelde oft in eenighe andere innecomen

ende prouffijte, maer sal dat schuldich zijn te doene opden voerscreven

zijnen ordinarissen loon vanden voerscreven halfven braspenninck (1); wel

verstaende [nochtans] (2) dat die voerstere vanden buijten'luijdens, priesters

ende cloosteren die egheen voerstergelt en gheven, zal moghen hebben

vanden voerscreven weeten ende gedaegsele eenen stuijver, vuijtgenomen

dat miserabel is, als heijligeest-, gasthuijs- ende huijsaermen.

6. Item, de voerstere, van proclamatien die hij doet tot Turnhout, ter

puijen aff, oft tot Outurnhout, van partijen wesende geseten buijten der

vierschare van Turnhout, sall hebben van elcker partijen enen stuijvere

eens, weder hij tot Turnhout die publicatie doet, oft tot Turnhout ende

Outurnhout beijde tsamen.

En marge: Sal den vorster hebben vanden proclamatien voer

buijten liedens van ijeder binnen Turnhout twee

stuijvers, ende tot Outurnhout drije stuijvers.

(1) Toute cette partie de l'article a été barrie, apparemment en 1630.

(2) Mot barré.

624

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

7. Maer van allen anderen proclamatien, sheeren ende der vrijheijt

geboden, veijlinghe van huerdaghen oft coopdaghen ende alle andere publi-

catien die den ingesetenen georloft woerdt ende altijt is geweest te doen

doene, zall de voerstere die ten behoirlijcken tijde schuldich zijn te doene,

sonder ijet daer aff te moghen ontfanghen int particuliere, maer sal hem

houden gecontenteert metten ouden salaris van een crone van xxiiij stuijvers,

die hem vander vrijheijt weghen zal betaelt wordden.

En marge: Sal den vorster hier van prouffiteren ij gulden

viij stuijvers.

8. Item, van coopdaghen ende hueringhen van erven, dije bij evictien oft

anderssins geschieden voor schouteth ende scepenen met bernen vander

kerssen, sal die voerstere daer inne prouffijteren zoe vele als een scepen oft

secretaris, zonder meer.

En marge: Sal de vorster volghen dordonnancie die t'collegie

volcht ende gewoonlijck is t'ontfanghen.

9. Item, van coopdaghen van haeffelijcke goeden, tsij bij executien oft

anderssins bij versueeke vanden ingesetenen ende proprietarissen, daer aff

dvuijtroepinghe vanden meesten daer voer te biedene de voerstere in

persoene is schuldich te doene, zal van elcken halfven dach hebben vier

stuijvers, te wetene drije uren voer ende drije uren nae noene; ende

buijten opde gehuchten zo vele meer als de schouteth oft twee scepenen

hebben voer heure gaigien. Ten waere in sheeren goeden ende zaecken, ter

ordonnantie vanden rentmeestere te doene, is ende (sic) zall de voerstere

egheen gaigien hebbene, maer daer inne doen zo dat die zaeeken vuijteijscht.

10. Item, de voerstere sal houden tot sijnen huijse eene gemeijne schut-

koeye, ende daer toe maken oft gewillighen drije personen oft meer tot

schutters oft preters, om wel ende getrouwelijck allen ende ijegelijcke bees-

ten, peerden, hoernebeesten, vercken ende schapen gaende in deckers oft

op andere goeder liedens erve te schuttene, ende die beesten inde voerscre-

ven schutkoeije te brengene; daeraff die vorstere ende pretere, van alsulcken

beesten, tsij een oft meer in getale (ende zo verre die eenen persoon toebe-

hooren), sal hebben twee stuijvers eens; ten waer dat bijden kuerboekc

vander vrijheijt, bijden schouteth, rentmeester ende scepenen, om zekere

626

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

zaeeken der pollicien aengaende hen moverende, voirdere pene den voerster

werdde toegelaten. Ende is 'te weten datmen des nachts het dobbel sal

betaelen.

En marge

:Sal den vorster genieten van elck peert, bij daeghe,

xx stuijvers, ende snachts ende inde granen dobbel;

van ijeder horenbeest, sdaeghs, x stuijvers, ende

snachts ende inde granen dobbel; item, van elck

vercken ofte gansse vj stuijvers, van elck schaep

iij stuijvers, ende inde granen iiij stuijvers. Dies sal

de vorster die moeten setten ende stellen inde

schutskoeije, bij soo verre het eenichssints moge-

lijck is; ende daer inne latende, sal over dach ende

nacht genieten van ijeder peert iiij stuijvers, van

ijeder horenbeeste iij stuijvers, van ijeder vercken

j 1/2 stuijver, ende van ijeder schaep ende gansse

j stuijver.

11. Item, soe wanneer partijen versuecken executie ende pandthalinghen

en zal de voerstere, gesien hebbende dacte oft vonnis, daer voer maer

moghen eijsschen ende ontfanghen drije stuijvers, te wetene eenen stuijver

voer den voerster, ende de twee andere stuijvers voerden scepenen; ende

zo verre de partije versuecke executie opden persoon, om inde vroente te

halen, zal de voerstere daer aff hebben eenen stuijver eens, ende de vocr-

screven executie met alzulcken diligentie te doene, zonder dissimulatie, dat

de partijen daer bij niet geinterresseert en worden.

En marge: Aengaende thalen vanden cleijnen pant, sal den

vorster hem reguleren volghende dapostille hijer

voorens articulo iij°.

12. Item, ende so wanneer de voerstere, ten versuecke van schouteth,

rentmeester oft ingesetenen enighe personen voer actie personele inde

vruente sal hebben sittende, zal de voerscreven voerstere vander partije

crediteur oft debiteur sdaechs hebben vijer stuijvers, ende daer voer rede-

lijcke den gevanghen cost ende dranck geven, ende slapen op een gedeckt

bedde, zonder ijet meer van inslaen, vuijtslaen oft ijsergelt te nemene, ten

628

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

waer die gevanghene oft vruentsate ware van buijten deser vrijheijt, so

soude de voerstere van ijsergelt mogen ontfanghen vij stuijvers eens.

En marge: Sal den vorster hebben voer het vroentrecht sdaechs

ij stuijvers, voor sluijten ende ontsluijten tsamen

viii stuijvers, voor den redelijcken cost ende dranck

met slapen sdaechs vj stuijvers.

13. Wel verstaende, indijen de debiteur den voerstere nijet en conten-

teert vanden voerscreven vijer stuijvers, sal de voerstere dat mogen verhalen

opden crediteur, ten ware dat met vonnisse van scepenen vercleert waere,

dat de voerscreven crediteur den voirscreven debiteur ende gecondemp-

neerden partijen zoude moghen zetten ten minsten coste; in welcken

gevalle dat de voerscreven voerstere den voerscreven gecondempneerden

oft den crediteuren [sal] moghen affnemen maer eenen stuijver daechs, ende

in dijen gevalle en is de voerscreven voerstere maer schuldich dien gevanghen

te geven water ende broot ende slapen op een bedde.

En marge : Sal den vorster hebben voer water ende broot ende

slapen, daechs ij stuijvers.

14. Ende oft also gebuerde dat die crediteur den voerscreven gevanghen

oft vruentsate vuijtstel geeft vander vroente ende oighluijckinghe doet, tzij

xiiij daghen, drije weken oft langher, sal de voirscreven voerstere den

vruentsate moeghen relaxeren ende hem doen betaelen vander voerscreven

vruentsate oft crediteur zo langhe die gevangene tot voersters huijs inde

vruente geseten heeft, ende voerder nijet, noch enichsins vanden tijde

vanden dilaij oft vuijtstellinghe in egeenen manieren; maer indijen, de

voerscreven dilaeije ende vuijtstel overstreken wesende, de voerscreven

crediteur zijnen voirscreven schuldenaer weder om wilde hebben inde

vruente, zal de voerstere tselve schuldich zijn te doene, midts daer aff

hebbende vanden crediteur eenen stuijver, ende voortaene het recht vander

vruenten zo langhe als de voirscreven schuldenaer inder vruenten sitten zall.

15. Item, allen personen die de schouteth oft rentmeester voer crime oft

actie civile oft [als] delinquanten gevanghen tot voersters huijs brenghen

[oft] zeijnden, oft [die] bijden voerstere ende dienaers binnen deser vrijheijt

ende vuijtgenomen tdorp Merxplas gehaelt zullen wordden, sal de voerstere

630

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

die neernstelijck moeten bewaeren, ende die in alzulcker strickter gevanc-

kenisse stellen, alzo dat zij bewaert zullen sijn, ende also de voerstere dat

zall moeten verantwoerden; hebbende daer aff den loon naer gelegentheijt

der zaecken ende met zijnen ijsergelt, vuijtslaghen ende inneslaeghen, alzo

verre als die zaecke wordt bevonden crime ende die geapprehendeerde zijn

liedens buijten der vrijheijt, gelijckmen dat heeft geploghen te doene ende

de rekencamer den officier dat in heure rekeninghe passeert.

16. Item, ende oft alzo gebuerde dat de voerstere, hebbende ijemandt

inde vruente voer actie personele ende die voerstere dijen liet ghaen vuijten

vruenten sonder consent oft beveel vanden crediteur oft clagher, ende zulcx

bij scepenen bevonden werdt, zal de voerscreven voerstere gehouden wesen

de volle schult als principael debiteur te betalene.

17. Item, die voerstere zal gehouden wesen altijt voer noene hem te

verthonen aende merckt ontrent der vrijheijt huijs, tot gerieve vanden

schouteth, rentmeester ende ingesetenen, om bereet te wesen exploicten te

doene, ende merckelijck op dordinarissen daghen van recht, te wetene des

dijnsdaechs, donderdaechs ende saterdaechs, voer schouteth, rentmeester oft

scepenen moeten compareren ende den selven gedienstich te wesene ende

[de] roede achter de justicie te draghen, gelijck eenen voerstere toebehoirt.

18. Op welcke voorscreven daeghen van recht de voerstere zal opder

vrijheijt huijs, daermen die justicie exerceert, moeten bewaeren de camer-

deure, ende de partijen wt ende in roepen, zo dat bij schouteth, rentmeester

ende scepenen den voerster zal wordden gelast.

19. Item, zal de voerscreven voerstere des sondaechs voer noene hem

laten vinden bijden voerscreven schouteth, rentmeester ende scepenen, om

de geboden van sheeren weghen te doene ende te verstaene oftmen enighe

nieuwe zaecken zoude publiceren, ende voerts den voerscreven schouteth

ende rentmeestere zulcken dienst ende assistentie te doene als dat een

roijdrager oft vorstere schuldich is van doene ende tot Turnhout van oudts

heeft geploghen te doene.

20. Item, den voirscreven voerstere en sal egheenssints den huijslieden

oft andere travelleren om hem crauweijde in dachueren, knaepsceden oft

werckhueringhen met wagenen, peerden oft kerren gedaen te worddene, oft

eenichsins met ijemanden te simuleren oft conniveren, op pene van iij rijns-

gulden telcker reijsen daeran te verbeuren, ende die te bekeeren als voren.

632

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

21. Item, de voerstere, ter ordinantien van scepenen, zall gehouden zijn vier

mael des jaers metten rentmeestere vander vrijheijt; die de beden ontfanght,

inder vrijheijt ende den gehuchten om te gaen, ende den ingesetenen te

vermaenen tot betalinghe vanden beede, henlieden adverterende van [der]

schaden dije bij executie daer op zoude moghen loopene, zonder nochtans

van ijmanden enighe boeten tontfangene oft ennighe executie tattenterene,

maer sal dat verlaten den schouteth; welcke schouteth de defaillanten, die

hem bijden rentmeester van Turnhout zelen wordden overgelevert, de voer-

screven vorstere zal moghen doen executeren, op sijne behoirlijcke boeten

van twee stuijvers op elcken defaillant, tot behoeff vanden schouteth.

22. Item, de vorscreven voerstere zal schouteth, rentmeester ende

scepenen subject wesen om personen opter vrijheijt huijs te gedaeghen oft

te brenghen nopende den keurboeck ende des daer aff dependeert, so wel

voirden schouteth als voerden rentmeester, sonder ijet daer aff te heijsschene.

23. Item, alle getuijghen die de schouteth oft rentmeester willen produ-

ceren, tsij bij enqueste preparatoir oftanderssints, zal de vorstere die moeten

daghen zonder ijet daer aff te nemene, ten waer dat partijen versochten een,

twee oft meer personen gedaecht te hebbene, zo sal de voirstere zulcken

persoon bedwinghen ende gedaeghen midts hebbende vanden partijen

alleenlijck eenen stuijver eens.

24. Item, so wanneer dat de vrijheijt doet oft laet maken enighe straeten

oft ander notable wercken, plantinghe oft generale crauweijden gedaen

wordt [worden] bijder gemeijnte tot behoeff vander vrijheijt, daer toe dat

zoude moeghen dienen enighe bedwanck ende de vorscreven crauweijden

zijn penale, zal de vorstere, ten versuecke vander vrijheijt, sdaechs vier

stuijvers hebben.

25. Item, ten tijde vander pesten, daer Godt de Heere der [die] vrijheijt

aff beschermen moet, zal de vorstere hem laten vinden voer ende na noene

bijder vrijheijt huijs, bij schouteth, stadthouder, scepenen, om alle stonden

alsulcken geboden te doen als dat bijder weth geordineert ende den tijt vuijt-

heijsschen zall, soe aenden scrobbers als aenden pesthuijse, sonder hem

nochtans te stellene in merckelijcke oft notoire periculen.

26. Item, ende oft gebuerde dat de vorstere bij executie voer actie perso-

nele iemanden inde vruente hadde, ende die vruentsate van eenen, twee oft

meer crediteuren werdde belast, ende al hadden zij vonnisse geobtineert,

634

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

so en zall nochtans de voerstere nijet meer hebben van [dien] vruentsate dan

trecht van eender executien, al waert oijck so dat de vruentsate so langhe

bleeff sitten tot dat hij alle zijn crediteuren betaelt hadde.

27. Item, zall de voerscreven vorstere, tot onderstande van zijnen dienste,

opde jaermercten vander vrijheijt hebben ende moghen ontfanghen van

elcker crame opde plaetse, die buijtenliedens hijer opde merct gebruijcken

om goet te vercoopen, een oirt stuijvers, na doude gewoente.

28. Item, de vorstere zal gehouden zijn, ten versuecke vanden schouteth

ende rentmeester, allen weten, besetsele ende dagementen van hueren offi-

cien weghen te doene sonder ijet daer aff te nemene, noch vanden schouteth,

rentmeester oft vanden partijen, ten ware die conterpartijen vanden officiers

daer inne werdden gecondempneert.

29. Item, dat de vorstere hem nijet en zall absenteren vuijter vrijheijt

van Turnhout met ij, iij oft meer daghen, ten zij bij consent vanden schou-

teth, oft rentmeester, oft die wethouderen, oft enighe van henlieden.

Welcke voerscreven declaratie woerdden gedaen bij provisien onder de

beliefte van Zijne Majesteijt, om die te modereren, veranderen, verminderen

ende vermeerderen als ende alzoet Zijne Majesteijt believen ende na redene

behoiren sall.

Dese voerseide conditien ende articulen zijn geconcipieert ende geraempt

bijden schouteth, rentmeester ende scepenen der vrijheijt van Turnhout,

daer bij geroepen Hans Schilders, jegenwoordighe voerstere vander voer-

screven vrijheijt, opten achten ende twentichsten dach septembris xvc jaer

ende tsestich.

Aldus onderteeckent als hijer na volcht : M. VAN MECHELLEN, A. LYERE,

die scepenen vander vrijheijt van Turnhout.

Geteeckent M. DE MOMBARE.

Ende onder stont gescreven: Dese ordinantie ende instructie is gecollation-

neert teghen doriginael gesien inder cameren van rekeninghen ons heeren

des Conincx te Brussel, ende aldaer gebleven ende geleijt inde laeije van

daffairen van Turnhout; ende is dese voerscreven ordinantie voer copie daer-

mede bevonden accorderende, den xixen octobris xvc ende tsestich, bij mij,

Onderteeckent HOOCHSTOEL.

636

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE (1).

Ordonnantie opden termijn van appellatie.

(4 september 1561.)

AEN MIJNEN HEEREN BOURGERMEESTEREN, SCEPENEN ENDE RAIDT VANDER STADT VAN

ANTWERPEN.

Thoonen uwe goetwillighe die schoutet, rentmeester ende scepenen der

vrijheijt van Turnhout, hoe dat, so wanneer ter manisse des voirscreven

schoutets ende rentmeester bijden voirscreven scepenen ennighe processen

met diffinitijffven vonnisse worden beslicht ende vuijterlijck recht gedaen,

dair deur deen oft dandere partie wort gecondempneert ijet te voldoene,

ende die voirscreven partien egeenen wil oft meijninghe en hebben vanden

vonnisse te appellerene oft grieven te weten te allegeren, voorderen hen

dagelijcx die partijen vanden voirscreven vonnissen binnen de thien daghen

te appelleren ende dije selve te provoceren aen Uwen Edelen, daer toe sij

weeten dat hen, boven de voirscreven thien daghen, na ghemeijnen rechte,

noch competeren twintich daghen, om alsoe den geobtineerden te vertrec-

kene vander executien die totten voirscreven vonnis behoorde te stane.

cesserende die voirscreven calumpnieuse appellatie, oft anderssints den

partijen die macht nijet en hebbende ennighe appellatie te vervolghen, te

astringeren tot appoinctemente naden appetijt van sulcken appellanten,

ende dat noch arger is, als sulcken appelant binnen den voirscreven tijde

alnoch nijet tot sijnen intentien en can geraken, voordert alhier op dleste

vanden voirscreven twintich daghen timpetreren van Uwen Edelen bescrijff-

brieven, doende stellen den dach vanden overbrenghen vanden processe tot

sekere langhe daghen ende tijde, so van sess weken oft twee maenden, ende

so wanneer den tijt op drije daghen oft daer omtrent is omme comen, alsdan

so renuncieren vander voirscreven geintendeerde appellatie, al in verachtinghe

vanden voirscreven vonnisse, achterdeel vanden executien ende injurie

vanden supplianten, gelijck sulcx is gebeurt binnen drij maenden in vijff

diversche saken, namelijck Marie vanden Grave, Cornelis Cauwelers, Hugo

van Groenhoven ende Adriaen vander Brestraeten, in twee distincte zaken:

(1) Oudt keurboeck, fol. 164.

638

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Om waer jegens te versiene die supplianten hadden geconcipieert sekere

ordonnantie, alsdat, so wanneer ijemant hadde geappelleert, ende sijne

appellatie nijet en prosequeerde, oft ten minsten, nadien de supplianten

bescreven souden zijn, voorts en vervolght, dat sulcken appellant soude

vervallen wesen inde pene van sess gulden, tappliceren deen derdendeel tot

behoeff vanden heer, ende dander twee derdendeelen ad pios usus; ende

want voortijden den stijl ende maniere van procederen tot Turnhout, int

jaer vijffendertich lestleden, is bij Uwen Edelen gestelt ende geadvoijeert,

en willen de supplianten de voirscreven ordinantie nijet te werck stellen ten

waere bij auctoriteijt oft advijs van Uwen Edelen, wettich hoot vanden

supplianten : Bidden daeromme op de margie van desen te advoijeren die

voorscreven geconcipieerde ordinantie, oft sulcx als Uwen Edelen inder

equiteijt sal goetduncken te geschiedene.

Dwelck doende, etc.

Et il était écrit en marge: Is bij mijnen heeren bourgmeesteren ende

scepenen deser stadt geapprobeert, gelaudeert ende geadvoijeert, lauderen,

approberen ende advoijeren midts desen de ordonnantie hier inne gemen-

tionneert ende bijden supplianten geconcipieert.

Aldus gedaen quarta septembris xvc jair ende cenen sestich.

Ende onderteeckent POLITES.

Plus bas était écrit: Gecollationneert metter requesten originale ende der

apostillen inde marge gestelt, ende daermede bevonden te accorderene,

bij mij,

Onderteeckent N. DE MOMBARE.

640

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Tableau indiquant la coutume suivie dans les communes de l'arrondissement

de Turnhout (1).

Communes.

Arendonck.

Baelen (2).

Baerle-Hertog.

Beersse.

Bouwel.

Casterle.

Dessele (Desschel).

Eynthout.

Gheel.

Gierle.

Grobbendonck (3).

Herenthals.

Coutume suivie.

Antwerpen.

Moll, Baelen en Dessele; in materie van successie,

Santhoven.

Santhoven.

Santhoven.

Santhoven.

Eigen costuim. Keuren en breuken Santhoven; suc-

cessie en devolutie bij bank [bijvang] Lier.

Moll, Baelen en Dessele. Suppleert Santhoven.

Gheel.

Gheel.

Santhoven.

Santhoven.

Eigen costuim. Suppleert Antwerpen. Huijzen daar

geen veertig roeden erve aanhooren, meubel have.

Bij bank [bijvang] Lier. Santhoven keuren en

breuken.

Hersselt (4).

(1) Nous devons ce tableau à l'obligeance de M. l'avoué Hoefnagels, bourgmestre de Turnhout, qui le tenait

de M. le président honoraire Van Genechten, lequel l'a dressé, dès le début de sa carrière au barreau, sur des

indications prises dans les communes, et qui l'a soumis à l'avis de feu MM. Vissers, notaire à Casterlé, Peeters,

de Moll, et d'autres personnes très au courant du droit coutumier. On y remarquera que les indications qui

concernent Turnhout ne correspondent pas avec celles du Brabandts recht de Christyn, mises à la suite de la

coutume de Santhoven. D'après ce recueil, le hameau de Roode (aujourd'hui sous Vieux-Turnhout) suivait la

coutume de Santhoven, tandis que, d'après le tableau, tout le territoire de Turnhout suivait la coutume

d'Anvers. M. Van Genechten affirme qu'il a pleine confiance dans le tableau ainsi dressé par lui.

(2) Baelen ne figure pas dans le Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven.

(3) Même observation pour Grobbendonck.

(4) Hersselt est renseigné dans le Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven en matière de statuts

et amendes.

642

Herenthout.

Lier.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Communes.

Hoogstraeten (1).

Houtvenne.

Hulshout.

Lichtaert.

Lille.

Meerhout.

Meir.

Meerle.

Merxplas.

Minderhout.

Moll.

Morkhoven.

Norderwyck.

Oevel.

Olmen.

Oolen.

Poederle.

Poppel.

Raevels.

Rethy.

Ryckevorsel.

Thielen (4).

Tongerloo.

Turnhout.

Antwerpen.

Lier.

Lier.

Gheel. Santhoven, keuren en breuken.

Santhoven.

Loven.

Santhoven.

Santhoven.

Santhoven (2).

Santhoven.

Moll, Baelen en Dessele. Suppleert Santhoven (3).

Lier.

Lier. Keuren en breuken, Santhoven.

Gheel.

Santhoven.

Lier.

Santhoven.

Antwerpen.

Antwerpen.

Gheei.

Santhoven.

Santhoven.

Lier. Keuren en breuken, Santhoven.

Antwerpen. Huijzen met veertig roeden erve in de

stad gelegen zijn haafdeijlig; behoudens het leen-

goed.

Varendonck.

Wechelderzande .

Veerle.

(1) Hoogstraeten est renseigné dans le Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven pour le banc

externe (buijtenbanck).

(2) Mercxplas ne figure pas dans le Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven.

(3) Christyn dit: van keuren ende breucken, Santhoven.

(4) Thielen ne figure pas dans le Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven.

644

Coutume suivie.

Lier.

Santhoven.

Gheel.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

TEXTE.

Communes.

Vlimmeren.

Vorsselaer (1).

Vorst.

Vosselaer.

Weelde.

Westerloo.

Westmeerbeek.

Wortel.

Zoerle-Parwys.

Santhoven.

Lier. Keuren en breuken, Santhoven.

Loven.

Santhoven.

Antwerpen (2).

Lier. Keuren en breuken, Santhoven.

Lier.

Santhoven.

Lier.

(1) Christyn ajoute: opt Sant.

(2) Christyn dit : onder Weelde, die leenmannen van Weelde (sous Weelde, les hommes de fief de Weelde).

646

Coutume suivie.

COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.

Coutumes de Brabant. Marquisat d'Anvers. -- TOME VI.

64