COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE (1).
STIJL VAN PROCEDUERE DER STADT ENDE VRIJHEIJT
VAN TURNHOUT.
(15 meert 1555, n. st.)
Alsoe binnen deser vrijheijt van Turnhout
over langhen tijt is geweest
gebreck van allen zaeken voer schoutent ende
scepenen oft rentmeester deser
vrijheijt behoerende bedinght te worddene,
ende dat bijder menichfuldich-
heijt vanden zaeken, treijneringhen van
exceptien ende nieuwichheijd, die de
partijen oft hueren voerspraeken
verscheijelijck opzuekende zijn geweest,
daermede die goede luijden grootelijck
wordden geinteresseert ende dicwils
langen tijt hebben moeten volghen, om in
justicien gehoort te wordden, eer
zij tot eenen goeden eijnde consten geraeken,
ende hoe wel tselve eensdeels
geredmedieert is geweest bij het onderhouden
vanden roll van twee oft drie
jaer herwaerts hier onderhouden ende
geuseert, nochtans, om de daege-
lijcxse abuijsen int beleijden vanden
processen bijden eenen ende den ande-
ren voert gestelt ende gepractizeert
worddende, occasie nemende vanden
anderen diversche stijlen ende bancken recht
te moegen remedieerene ende
te verhueden, soe verre moegelic zij, ende
daerom, om eenen iegelijcken een
zekere ordinantie ende stijl te geven ende te
setten conform ende alder
bequaempste deser bancken recht, op dat een
iegelijck weeten mach
waernae hij hom int beleijden van ennighen
processen zal moegen reguleeren
ende vueghen, is bijden schoutent,
rentmeester [ende] scepenen deser
vrijheijtvercleert, dat van nu voertane
binnen deser bancken onderhouden,
ende zoe verre des noot zij van nijeuws
gestatueert ende geordineert, tgene
des bijden naevolgende puncten bescreven zal
staen, behoudelijck altijt den
selven huer minderen ende meerderen ende
interpreteerene achtervolgende
hoer macht, [ende] der vrijheijt previlegien,
gelijck hen nae gelegentheijt
der zaeken goetduncken ende believen zal.
VANDEN ROL TE MAKENE.
1. Item, inden iersten is geordineert ende
gestatueert, dat van nu voer-
(1) D'après un manuscrit du xvie siècle
reposant aux archives de la ville de Turnhout, appelé Oudt
keurboeck, portant le no 1164 de
l'inventaire, manuscrit que M. l'avoué Hoefnagels, bourgmestre de la ville
de Turnhout, a eu l'obligeance de nous
communiquer. Le texte en est généralement très-défectueux.
506
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
tane, van allen zaeken die bedinght zullen
wordden des dijnsdaeghs ende
des donderdaeghs voerden schoutent ende den
rentmeester ende scepenen
deser vrijheijt, zalmen maeken een rolle
bijden secretaris, achtervolgende
welcke rolle, vanden iersten partijen tot den
lesten toe, eijndende bij
ordene, immers ten tijde toe dat die
getermijneerde vuere staen zal, men
zal partijen in justicien hooren ende int
recht ontcommeren; behoudelijck
ende vuijtgescheijden den zaeken den
schoutent van zijnder officien weegen
aengaende, die hierinne nijet en zijn
begrepen, mer zullen die voer oft nae
den roll, tot sheeren belieften, beslicht
wordden.
WAT ZAKEN TER ROLLEN BEHOEREN.
2. Ende ten tijde [ten eijnde] dat daer inne
goedt orden gehouden
wordden, soe sal elcke paertije die begeert
in justitien gehoort te wordden,
het zij dat iemandt den anderen met recht
heeft doen besetten, oft voer
scheijdinghe ende deijlinghe, doen dach
maeken, oft oeck voerden rent-
meester, als erffheer, van zaeken voerden
vierschare dienende, zal den
selven sijn partije ten minsten des daeghs te
voere bijden secretaris doen
ter rolle stellen, gevende den selven van
elcke nieuwe zaeke eenen halven
stuijver; dies soe zullen die procureurs oft
taellieden hon acces oft toeganck
hebben moegen totten voerscreven rolle, om te
visiteerene.wes ten lesten
daegen daer inne gedaen was.
3. Ende zal de voerscreven secretaris den
voerscreven rolle alzoe verre
van eenen scrijven, dat hij met eener
cleijnen penne die confessien van
paertijen, oft dijer gelijcke acten
judicielen ende oic appunctementen daer
under scrijven [can], als moghen zijn
verbaelijcke conclusien, versuecken
ende protesten van partijen.
VANDER CONTRE-ROLLE.
4. Vuijt welcker rolle de voerseijde
secretaris zal maeken een cleijn
contre-rolle, om paertijen naevolgende der
selver rolle bijder vrijheijt
knecht, den voerster oft iemanden anders, des
last hebbende, voert te
roepene.
508
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT
TEXTE.
ROLL-DAGHEN ZIJN DES DIJNSDAGHS ENDE
DONDERDAGHS.
5. Item, hoewel in deser voerseijde vrijheijt
inder weeken zijn, van alle
oude tijden, achtervolgende der previlegien
deser vrijheijt, onderhouden
geweest drie ordinarische dingdaeghen oft
daegen van recht, nochtans, om
den gemeijnen volck ten besten te ontcommeren
ende den rolle metten
naevolgende vuijtgescheijden zaeken nijet te
interrumpeeren, ende ten
eijnde dat paertijen, te rolle staende,
dicwille nijet te vergheeffs en souden
comen, eest geordineert dattmen metter
voerseijde rolle zal dinghen des
dijnsdaghe ende des donderdaeghs alleenlijck.
VANDEN ZAKEN DER PORTEREN DESER VRIJHEIJT.
6. Item, zaeken van eenen poertere deser
vrijheijt, oft daeraff de ver-
weerder is poerter der voerseijde vrijheijt,
ende voerden schoutent dienende,
zalmen, naevolgende der ouder costumen,
bedingen van veerthiene daegen
tot veerthien daegen.
VANDEN ZAKEN DAERAFF DIE VERWEERDER EGEEN
PORTERE EN IS, ENDE VANDEN
GHENEN DESER BANCKEN RECHT GEDECLAREERT (1)
HEBBENDE.
7. Item, zaeken van paertijen wesende egheen
porters, oft daer aff de
beweerder [verweerder] egheen poerter en is
deser vrijheijt, zalmen bedin-
gen, naevolgende der ouder costumen, vanden
derden totten derdden daghe.
Hier inne verstaen dat, soe verre oft soe
wie, al waer hij geboeren oft aen-
genomen poerter deser vrijheijt, hom heeft
gepresenteert in ennighen
saeken voer ennighen buijten-porter, van
ennighen steden oft sinte-Peeters-
man declinerende forum deser vrijheijt, oft
zoe wie zijndert der lester
publicatien over drie jaeren gedaen alzo
heeft gedeclineert, datmen dien
inder justicien ende der vrijheijt rechten
zal houden voer een gemeijn inge-
seeten egheen portere wesende deser
vrijheijt, ende zullen die rechts plegen
vanden derden dach totten derden dach
naevolgende, naeder ouder costume
tot noch toe onderhouden.
(1) Au lieu de: gedeclareert, lisez:
gedeclineert.
510
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
8. Wel verstaende oeck, dat ennighe van deser
partijen, vanden derden
dach tot den derden dach dienende, zoe
wanneer zij gebruijken hoer daegen
van productien die nae bescreven zullen
staen, zullen tusschen elcken
dilaeije oft dach van productien moegen
gebruijken, soe verre als hon gelieft,
eenen sondach, om huer getuijgen metten
sondaeghs geboode vuijt te
moegen gebieden ende vuijt te moegen
publiceeren.
9. Item, insgelijcx, soe wanneer zij dach van
recht zullen hebben omme
tantwoerden, oft anderssins bij gescrifte te
dingen, zalmen den selven, ter
discretien vanden scepenen, dach bescheijden
nae gelegenheijt der zaeken
dat zij vanden secretaris hoer geeijsschte
copien zullen meijnen te ver-
werven.
WAT ZAKEN OPTEN SATERDACH ONTCOMMERT ZULLEN
WORDDEN.
10. Item, opten saterdach, wesende den derden
ordinaris dach van recht,
zalmen ontcommeren alle gevoerste vonnissen,
vonnissen dijffinijtijffe van
formalen processen, dachmakinghe van scepenen
conden, hetzij voerden
schoutent oft voerden rentmeester sheeren,
hueringhe oft vercoopen, panden
te veijlen, den onmondighen oft wesen mombaer
ende toesiender te stellen,
clachten ende geschillen vanden wesen te
aenhoeren, ende dijer gelijcke
zaeken, diemen zonder treijne oft orden van
proces gevuechlijck can
beslichten, die welcke zaeken men van nu
voertaen des dijnsdaeghs ende
des donderdaeghs nijet en sal ontcommeren,
opdat den rolle daermede nijet
en geinterrumpeert en wordde.
TEN GENECHT DAGHEN.
11. Item, des saterdaeghs ten genechtdaegen
zalmen ierst ende voer alle
continuieren die gerichten van paertijen,
nieuwe ende oudt, eermen aldus-
danighe zaken zal ontcommeren.
VANDEN VERBONDT VANDEN GHENEN TOT DEN RECHT
HOERENDE.
12. Item, dat van nu voertaen, gelijck men
oeck een wijle tijts heeft
onderhouden, de schoutent, rentmeester oft
heuren stadthouders, scepenen
secretaris, vorster ende procureurs zullen
moeten compareren ende opt huys
512
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
wesen telcken van desen dagen van recht,
dijnsdaeghs, donderdaeghs ende
saterdaghs voer de clocke negen vueren
[ueren], ende blijven aldaer tot de
clocke elve, oft langer, nae gelegentheijt
vander zaecken, opte verbuerte, soe
wie tot ennighe van deser vueren te
spaedecompareert, soe verre hij in deser
dinckbancken van deser vrijheijt is, te
weten: vanden schoutent, rentmeester
oft hueren stadthouders vier stuijvers, ende
vanden scepenen, secretaris,
vorster ende procureurs twee stuijvers; wel
verstaende, dat soe verre
ennighe van dese, binnen der vrijheijt
wesende, hon selven maecten geheel
absent ende niet en compareerden binnen ten
[den] tijde van deser vueren,
in verachtinghe van deser penen, zal
verbueren dobbel van tgene des boven
gescreven staet, al te bekeeren tot behoeff
der naebescreven bussche, ten
dade dat zij, om nootzaecke wille, orloff
hadden, oft buijten vrijheijt waeren
van te voeren.
13. Ende daer om zal hom een iegelijck vanden
paertijen vuegen telcken
van deser uren op zijn rolle, verwachtende
hom daer voer opder heeren
huijs laeten vijnden ende compareeren, om hom
ten rechtwert te vuegen,
gelijck nae bescreven staet.
TOT WAT UREN ENDE HOE PAERTIJEN INDEN ROLL
ZULLEN WORDDEN ONTCOMMERT,
ENDE VANDEN AENLEGGER ante litern contestatam
TZIJNEN ROLL NIET COMPA-
RERENDE.
14. Te wetene, dat een iegelijcke paertije te
rolle geset zijnde, het zij
aenlegger oft verweerder, zal moeten
compareeren voer recht ende gereet
zijn, het zij bij hom selven oft zijnen
gemechtichden procureurs telcken
reijsen wanneer hij bij orden inden rolle vuijtgeroepen
zal wordden; ende
ingevalle dat de aenlegger, tot zijnen rolle
voertgeroepen zijnde, nijet en
compareert, het zij de verweerder
compareerden oft nijet, ende soe verre
tselve gebuert voer het verantwoerden vander
zaeken ende alsoe ante litem
contestatam, soe zal de verweerder ontslagen
wesen van zijnen besetsele oft
dachmakinghe gedaen, sonder den selven
ennigen buijten weeten daer aff
van noode te doene.
VANDEN AENLEGGER post litem, contestatam
NIJET COMPARERENDE.
15. Item, indien de aenlegger nae
daenspraecke bij hom ende het verant-
514
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
woerden bij zijn tegen paertije gedaen ende
alsoe nae die litiscontestatie
nijet en compareerde tzijnen rolle dienende,
soe salmen den selven aen-
legger tot zijnen cost daer aff bijden
vorster met een buijten weete doen
intimeeren oft hom belieft zijn begonste
proceduer voer recht te voleijnden
ende voerts te vervolgen oft nijet, tegens
den verweerder, dien hom de
vorster zal aennoemen met naem ende toenaem,
oft ten minsten, midts
zijnder absentien, tzijnen huijs. dagende de
voerscreven vorster den selven
aenlegger ten dage daer toe bijden
appoinctement der scepenen inde roll
gestelt; waer aff de voerscreven vorster
totden dage dienende zal doen
relaes bij zijnen eedt; ende alzoe verre de
aenlegger alsdan noch nijet en
compareert, zal versteken wordden van zijnen
recht daer aff hij den
verweerder int recht gebroecht heeft.
VANDER ABSOLUTIEN DES VERWEERDERS NA HET
VERSTEECK VANDEN AENLEGGER.
16. Ende soe verre die verweerder hier en
boven doet blijcken vanden
vermeet zijnre verantwoerden oft volvuert
zijn vermeet in zijn verant-
woerden gedaen, het zij dat hij sijn
onschouwt gecosen hadde bij zijnen
eedt, vanden eedt des aenleggers hem
gedeijlt, ende tselve onschouwt doet,
oft in zaeken van feijten daer aff genoech
hij hadden gethoont, den recht
genoech zijnde, zal hier en boven loss [ende]
vrij bij vonnisse diffinitijff
geabsolveert wordden vander aenspraek hom
gedaen.
VANDEN BESETTE GOEDEN TE ONTSETTEN.
17. Item, want een aenlegger die int recht
wil spreken oft iemanden
beclimmen voer schat schult van actien
persooneel, moet den selven zijnen
debiteur met recht besetten; ende om dat die
ghene diens goeden met recht
beset zijn nijet overlanghe en soude blijven
zitten in bezette goeden, ten
grooten achterdeele vanden gemeijnen luijden
den crediteuren, soe es
bijden schoutet ende scepenen voerscreven
vercleert voer der bancken
recht, veele jaeren herwaerts, gecostumeert
ende onderhouden, dat soe
wiens goeden met recht beset wordden ende hom
daer aff binnen den
achtsten dach wittege weete gedaen wordt, soe
zal die zijn goeden met
recht moeten comen ontsetten binnen den
genecht, te wetene binnen den
516
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
veerthien daegen van zijn besetsele, ende dat
met eenen borghe den heere
genoech zijnde, al opte verbuerte van twee
ende veertich stuijvers.
VANDEN ONTSETSEL OP CAUTIE JURATOER.
18. Ende alzoe [zoe] hij die beset is eghee
borghe gevijnden en conste
om te ontsetten met borghen, ende daer aff
doet zijnen eedt, dat hij zijn
uterste ernstichheijt gedaen heeft om borghe
te hebben om te ontsetten,
sal die selve moegen ontsetten met cautie
juratoer, te wetene dat hij zal
sweeren aen God ende zijnen heijlighen, dat
hij hom selven noch zijne
goeden nijet en zal maeken affhendich,
versteken oft verbaelmonden, doen
versteken oft doen verbaelmonden, in bedroch
oft ten achterdeel vanden
crediteurs die hom met recht beset hadden,
voer dat die zaeke metter
minnen oft metden recht zij gesleten.
19. Midts welcken ontsetsele, het zij midts
borghe oft der voerscreven
cautie juratoer, wordt den ontsetter zijnen
dach van reeht bescheijden, te
wetene, indien hij poerter is, van dien dach
in veerthien daegen, indien
hij egheen poorter en is, van dien dach ten
derden dage.
VANDEN ONTSETSEL DER VROUWEN WIENS MAN ABSENT
IS.
20. Ende oft gebuerden dat [van] die ghene
wiens goeden met recht beset
zijn, die mans persoon absent is, ende want
die huijsvrouwe sonder auctori-
teijt van hueren manne ende mombaer, naeder
bancken recht, nijet en can
met recht ontsetten, soe is in desen versien,
dat iemandt, vrindt oft mage, oft
een vreempde, soe verre hij de zaeke waer
voer alsulcken besetselle gedaen
is tot hemwaerts nemen wille, mach die goeden
met recht ontsetten als zijn
eijgen zaeke, intervenierende voer dien man
ende der vrouwen, ende zal
voert de zaeke verantwoerden als oft zijn
eijgen waer. Item, oeck zoe verre
die huijsvrouwe van ennighen man diens goeden
met recht beset zijn derff
affiermeeren bij hueren eede dat hoer man
absent is ende nijet en weet waer
hij is, oft zij dien int zeker soude doen
vijnden, zal alsulcken vrouwe met
eenen vreempden mombaer, diemen hoer daer toe
ad lites zal metten recht
geven, die goeden moegen met recht ontsetten
opte borchtochte oft cautie
voerscreven, ende voerts ind recht ontfangen
wordden.
518
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VANDEN VERREIJCK DES VERWEERDERS.
21. Tot welcken dach, wesende ordinaris
dingdaeghen ende roldach, soe
verre de verweerder nijet en compareert, soe
zalmen den selven doen doen
een buijten weete bijden vorster, hom dagende
tegens zijnen gerechtigen
naesten dach van recht, opt versteken van
zijnen recht, gevende daer aff
den vorster eenen stuijver ten cost vanden
verweerder nijet compareerende;
van welcken dagement de voerscreven vorster
ten daghe dienende zal doen
relaes; ende soe verre de verweerder tot dien
dach noch nijet en compa-
reert, zal wordden verreijckt ende verhaelt
van tgene des de aenlegger hom
aenleggende was ende voer beset hadde.
22. Ende insgelijcx zal een verweerder dach
gemaect worden voerden
rentmeester, hebbende zijne buijten wete als
voeren, wordden verreijckt
ende verhaelt vander aenspraeken hom gedaen.
Behoudelijcken dies, dat
voer ende eer de aenlegger zal wordden
geweesen volcomen van zijnen
eijssch om ter executien te comen in actien
personeelen, te wetene van
schat schult, zal zijnen eijssch moeten
verificeeren soe hij dien in zijnder
concluijsie aengeleet hadden, te wetene, in
dien hij zijn aenspraeke gedaen
hadden voer der buijten weten metten eedt te
gevens oft te nemene, zal die
verificeeren metter eedt, in dien oeck met
thoon, zal daer aff leijden zijnen
thoon zoe vele den recht genoech zijnde.
23. Maer in zaeken van erffenissen zal de
aenlegger zijnen eijssch verifi-
ceeren bij thoon den recht genoech zijnde.
DAT EEN AENLEGGER NIJET EN MACH RESILIEREN
VAN ZIJNEN BEGONSTE PROCEDUERE.
24. Ende oft gebuerde dat een aenlegger zijne
aenspraeke gedaen hadde,
het zij metter eedt te gevens ende te nemene,
oft met thoon, ende de ver-
weerder daer aff zijn verantwoerden gedaen
hadde, ende daenlegger aldan
gevuelden dat hij met zijnen begonnen
aenspraeke aenden verweerder
zouden succumbeeren, te wetene in dien metter
eedt, dat de verweerder
naeden lantrecht hadden gecoeren zijne
onschult bij eede, oft in dien met
thoon, ennighe van zijnen thoon hom soude
ontvallen, oft om dier gelijcker
redenen hom daer toe porrende, souden van
sijnder aenspraeken resilieren
ende den verweerder anderssins meijnen te
beclimmen om dat proces
520
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
nijet en soude wordden illusoer, in dien de
verweerder voerts recht ver-
sueckt op daenspraeke hom gedaen ende nae
zijnen verantwoerden, zal
daenlegger zijn begonnen proceduer moeten
volleijden, oft anderssins zal
de verweerder daer aff quijt ende verweert
wordden geweesen.
VANDEN HEIJSSCH IN ZAKEN VAN IMPORTANTIEN INT
GESCRIFT TE STELLEN.
25. Item, in zaeken van erffenissen van
ennigher importantien ende in
actien personeelen daer den eijssch zal
gedraegen tot sess carolus gulden
eens, oft daer over, daer de aenlegger zijn
aenspraeke wil funderen met
thoon ende met feijten, zal daenlegger, om
inder materien zekerlijck te
procedeeren, zijn aenspraeke stellen in
gescrifte. Item, allwaert oeck dat
den eijssch gedroech onder de sess carolus
gulden eens ende de aenlegger
zijn aenspraeke verbaelijck doende, ende die
funderende met diverschen
feijten ende thoonen, zal de verweerder die
moegen eijsschen in gescrifte,
oft oeck zullen de scepenen ende secretaris,
tot honder zekerheijt, moegen
den aenlegger doen stellen int gescrifte,
gevende den selven daer toe eenen
redelijcken dach, ter arbitragien van hon
scepenen.
VANDEN HEIJSSCH MET DEIJLINGHE VAN EEDE.
26. Maer wanneer de aenlegger zijn aenspraeke
fundeert metter eedt te
gevens oft te nemene, het zij hoe groot den
eijssch is, ten waer hij de
aenspraeke deden met veele diversche redenen,
prolixe, zal die gestaen
verbaelijcke te doene, oft oeck in zaeken van
cleijnder importantie, al
waert oeck de verweerder int gescrifte die
begeerden; ende zal de secre-
taris zijnen eijssch ende de cause zijns
eijsschs ende de concluijsie teekenen
opte rolle; ende dies zoe zal de procureur
vanden verweerder totten rolle
oft register hebben zijnen toeganck ende
tselve vuijt moegen scrijven, om
den verweerder daer nae zijnen beraet te
nemene ende te moegen
antwoerden.
VANDER AENSPRAKEN GEFUNDEERT MET FEIJTEN.
27. Item, een aenlegger, als voorscreven
staet, funderende zijne aen-
522
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
spraeke met feijten ende thoon int gescrifte,
zullen de procureurs oft tael-
lieden die maeken met goeden bescheijden, soe
die zaeke gelegen is,
stellende elck feijt met besunderen artikele,
zoe hij de zaeke wil geven ende
nemene, winnen ende verliesen, ende wes hij
zal meijnen te thoonen, met
behoerlijcken concluijsie daer nae.
INSGELIJCX VANDEN VERANTWOORDEN.
28. Insgelijcx zal de weerder paertije des
verweerders in zijn verant-
woerden antwoerden van puncten oft artikulen
tot artikel, bij kennen oft
ontkennen; ende in dien hij contrarie feijten
bij leeght oft vermeet, zal die
oeck stellen met bezunderen artikulen, zoe
hij oeck meijndt te winnen ende
te verliesen.
VANDEN REDENEN INDE SCRIFTUEREN TE STELLEN.
29. Ende soe verre de aenlegger in zijn
aenspraeke oft verweerder in
zijn verantwoerden wilt stellen oft vueghen
eenighe redenen, het zij aen
recht oft anderen, zal die stellen met
besunderen puncten ende artikelen,
hon wachtende, de voerscreven procureurs, op
arbitrale correctie tot profijt
vanden naevolghender busschen, dat zij egheen
redenen met feijten, oft
feijten met redenen en zullen menghelen in
eenen artikel.
VANDEN REPLIJCK [ENDE] DUPLIJCK.
30. Wel verstaende, dat in dien de aenlegger
heeft ennighe contrarie
feijten oft redenen tegens den feijten oft
redenen geartikuleert bij den
verweerder in zijnen verantwoorden hom
verantwoerdende, zal daer tegens
moegen replijceeren; item, de verweerder weerderomme
dupliceeren,
sonder meer scrijvens; nochtans in vueghen
ende manieren als voeren
inder aenspraeken ende verantwoerden, te
wetene sonder feijten met
redenen te moegen mengellen in eenen artikel.
VANDEN ZAKEN GEFUNDEERT OP BESCHEEDE VAN
GESCHRIFTE ZONDER FEIJTEN
BIJGELEEGHT.
31. Item, om paertijen dicwille van grooten
ende unvertullighe costen te
524
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
verhuedene van dmaken van diversche
scriftueren van productien van
thoon, daer egheen thoon van noode en is,
ende meer andere inconve-
nienten te schouwen, soe is bijden schoutent,
rentmeester ende scepenen
geordineert, dat van nu voertaen, soe wanneer
iemant den anderen zijne
tegen paertije betreeckt int recht, van wat
saeken het zij, groot oft cleijn,
ende de aenlegger zijne aenspraeke
alleenlijck fundeert op ennighe scepenen
brieven, obligatien, instrumenten,
testamenten, houwelijcke voerwerden
oft andere documenten int gescrifte, sonder
ennighe feijten inne te slaen,
zal den verweerder schuldich zijn daer aff
visie te doen ter stondt, ende den
verweerder daer aff veraccordeert wordden
copie ende dach om te comen
antwoerden, [ende] zal alsulcken aenlegger
dat moegen doen verbaelijck,
ende insgelijcx dien dach dienende om te
antwoerden, de verweerder soe
verre hij hom oeck nijet vorder en fondeert
dan opt bescheede van gescrifte,
als voere, sonder ennighe feijten in te
slaen, zal zijn verantwoerden moegen
verbaelijck doene, ende zal den aenlegger
schuldich zijn oeck ter stont
daer aff visie ende geaccordeert worddene
copie; ende soe verre bijden
scepenen bevonden wordt dat, de zaeke
alleenlijck rustende is opde voer-
screven documenten oft bescheede van
gescrifte ende nijet op ennighe
feijten, zullen zij den paertijen ordineeren
hueren versuecken, allegatien
ende reallegatien met eenen cleijnen
gescrifte oft advertissement, met oeck
hueren bescheeden van gescriften over te
gevene, om, die stucken bijden
scepenen al gesien, recht inder zaeken gedaen
te worddene soe behoeren
zal, sonder meer scrijvens van replijck,
duplijck, van reproche oft salvatie;
ende zullen zij paertijen tvoerscreven
advertissement schuldich zijn over te
gevene, in zuleker vuegen gelijck die bijden
paertijen oft hueren voer-
spraeken zijn bedinght geweest, ende het
welck zij taellieden oft voer-
spreken, ten versueeke vander eender oft der
andere paertije, sal oft zullen
moeten affiermeeren alzoe verbaelijck
bedinght te zijne, oft anders zullen
die feijten nijet bedinght wesende worden
gerejicieert, ende voerts vanden
redenen ende van hueren bedinghden stucken
recht ende justitie gedaen
wordden.
32. Behoudelijcken dies ingevalle de
verweerder, gedaecht zijnde ende
hebbende dach om tantwoordene versueckt tijt
van sommatien van garande
526
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
oft verhaele tegens andere die hij
pretendeert hom vanden zaeken te moeten
verantwoerden, dat hom daer toe zal
geaccordeert wordden dach om die
paertije die hij sommeeren wilt te doen
daegen met intimatien vanden
officier dien behoeren zal, gevende hom zijn
boete ende recht.
33. Ende soe verre dese paertije, alzoe
gedaecht zijnde, nijet en compa-
reert, zal paertije garandt of verhael
versueekende moegen protesteeren van
zijnder dijligentien ende van alle costen,
schaden, interesten die partije
gedaecht zijnde, de verweerder, tegen zijnen
garandt ende zijne erffgenamen
ende hueren goeden te verhaelen, soe verre
hij succumbeert zal meijnen te
winnen; ende in dien gevalle zal den
originale verweerder dach wordden
gegeven inde materie principael om
peremptorie te comen antwoerden (1).
Ende ingevalle de voerscreven paertije in
materie van garandt gedaecht
zijnde compareert, zal moegen versuecken
copie vander aenspraeke ende
bescheede des aenleggers ende dach van beraede,
die de scepenen hom
zullen accorderen, [ende] (2) tot dien dach
dienende zal hij moeten verclee-
ren oft hij die zaeke voer den verweerder
wilde aenverden ende interve-
nieeren oft nijet; ende ingevalle hij
vercleert jae ende paertije met hom, als
solvent wesende, te vreden is, zal doriginale
verweerder vuijtten processe
wordden gedaen, ten waer dat daenlegger zijn
aenspraeke fundeerden
metter eedt, oft sustineerden dat dactie waer
reael, oft daer inne wordden
geartikuleert ennighe feijten daer op de originale
verweerder selve soude
moeten antwoerden, als hom alleenlijck
aengaende, oft oeck dat daenleggere
metten genen die tot ten garandt gedaeght is,
als nijet solvent, nijet te
vreden en waer, soe zal in desen gevalle
doriginale verweerder int processe
blijven ende die gedaeghde hom hulpen
verantwoerden soe zij zullen meij-
nen te winnen. Ende ingevalle paertije inde
voerscreven sommatie van
garande gedaecht zijnde compareert ende
vercleert nijet te willen garan-
deren oft hom die zaeke niet aen te gaen, zal
daer mede gestaen deser mate-
rien aengaende van sommatien, ende zal
daenlegger voerts moegen vaeren
in de materie principale, ende de verweerder
protesteeren van zijnder dili-
gentien, als voeren.
(I) La rédaction de la première partie de cet
article est,très-défectueuse.
(2) Nous croyons qu'il faut intercaler ici la
conjonction ende.
528
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VAN ZAKEN GEFUNDEERT OP BESCHEEDE VAN
GESCRIFTE ENDE MET FEIJTEN...
34. Ende ingevalle de aenlegger zijne
aenspraeke fundeert ende verificeert
met bescheede van scepenen brieven oft
anderssins obligatien oft instru-
menten, testamenten oft andere documenten in
gescrifte, waert oeck dat
de aenlegger mede feijten in leijde, niet te
min zal den verweerder daer
aff terstondt, jae voer oft nae het
verantwoerden, als de verweerder ver-
suecken zal, moeten doen visie ende copie te
laeten volgen, ten waer dat
daer in stonden ennighen clausulen ende
puncten meer dan dier materien
aengaende, daer aff en zal de [verweerder]
(1) nijet schuldich zijn te hebben
visie oft copie dan ter discretien vanden
scepenen.
35. Insgelijcx zal de aenlegger hebben visie
ende copie vanden documen-
ten instrumenten oft andere munimenten die de
verweerder in zijnder
defensien zal aennoemen ende funderen.
VAN BESETTEN PERSOONEN, PENNINGHEN OFTE
GOEDEN NIJET ONTSET WORDDENDE.
36. Item. soe wie ennighe persoonen, ennighe
penninghen oft goeden
met recht beset heeft, die nijet ontset en
wordden, zoe zalmen die vervol-
gen ende vuijtwinnen ter hoogher vierschaeren
op zijn iersten, tweeden,
derden besetsellen, ende comende op het
vierde, te dien daghe te roll doen
stellen, heijsschende voerts allen den ghenen
die alsulcken persoon, pen-
ninghen oft besette goeden met reel wille
verantwoerden; ende in dien
nije n compareert, zoe zalmen dien oft den
panthouders des goets, oft
ter poeijen vuijt, oft, in dien da ghene
buijten zijn geseeten, met
behoerlijcke ende wittighe intimatie ter
plaetsschen tzijnder residentien, op
des goets cost, een buijten weete doen, ende
dan voerts vaeren totten
vonnisse soe behoeren zal.
VAN ZAKEN DER GEARRESTEERDER PERSOONEN
37. Item, zaeken van garresteerden persoonen
begeerende recht als
(1) Ce mot est resté dans la plume du scribe.
530
532 COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE
gearresteerde persoonen vanden eenen dach
totten anderen derden
dach, achtervolgende der bancken recht van
dien zalmen, nijet tegen-
staende den voerscreven rolle, voer
ontcommeren, ter discretien vanden
schoutent ende scepenen.
VANDER PRODUCTIEN ENDE EXAMINATIEN VAN
GETUIJGHEN.
37bis (1). Item, om den thoon van paertijen
te leijden is geordineert ende
gestatueert, alsomen van drie oft vier jaeren
herwaerts oeck heeft onder-
houden, ten meesten gerieffe ende expedicie
vanden ghemeijn volck, dat
allen getuijghen van paertijen weegen geleijt
wordden zullen in die tegen
woerdicheijt van honder weederpaertije oft
den procureur, oft bij honder
contumacien in honder absencien wordden
geeedt vanden officier daer
onder die zaeke is dienende, ende dan den
selven paertijen ende getuijgen
dach ende ure gestelt wordden, om te comen
voer twee scepenen ende
den secretaris; ende zullen de voerscreven
getuijgen vanden voerscreven
secretaris geexamineert wordden ende wel
ondervraecht vanden redenen
[ende] wetentheijt van huerder depositien,
vanden plaetsschen ende andere
[ende vande] persoonen die daer bij waeren,
ende van allen circumstancien
daer toe oeck menende, gevende den
voerscreven scepenen ende secretaris
van elcken getuijge tsaemen eenen stuijver.
38. Ordineeren voerts, om den langhen treijn
vanden processen te schou-
wen, soe wanneer de zaeke int gescrifte is
beleijdt, datmen van nu voertane
die getuijgen nijet meer en zal examineeren
op ennighe aengedrachten oft
interrogatorien gelijckmen geploegen heeft,
de selve manier hier mede
abolerende ende te nijet doende; maer zullen
die getuijgen geproduceert
. rdden bij belietten op artikellen vanden
voerscreven scriftueren, ende
daer op alleenlijck geexamineert wordden,
sonder ennighe feijten inde
voerscreven belietten te moegen insereeren,
ende zal de procureur inde
belietten scrijven op wat artikel hij de
getuijgen begheert geexamineert te
hebben.
39. Ende soe verre die paertije ennighe
redenen stellen in hueren
scriftueren, soe zullen de scepenen, int
maeken van hueren vonnis, hon
(1) Cet article ne porte pas de numéro dans
le manuscrit.
534 COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT
regaerdt daer op nemen ende de selve redenen
voer ooghen hebben
soe zij nae hueren wetenheijt ende equiteijt
zullen bevijnden behoerende,
sonder dat zij, scepenen, die richters zijn
over tselve ..his, schuldich
zullen weesen getuijchschewijs opte
voerscreven redenen quereleeren, die
manieren van oudts onderhouden midts desen
abolerende ende te nijet
doende.
40. Item, de voerscreven secretaris, telcken
reijsen als hij den paertijen
getuijgen zal hebben geexamineert ende soe
verre die paertijen daer tegen-
woerdich zijn, zal, :het scheijden vanden
selven getuijghen, in zijnder
tegenwoerdicheijt den getuijchs, ter
presentie vanden voerscreven scepenen
zijne getuijgenisse in ende den voerscreven
paertijen alsdan te laeten
aenhoeren, sonder vanden eenen oft der andere
paertije daer om meer loons
aff te heijsschen maer indien paertijen comen
binnen middelen tijde tot
hoerder goeder mocten, begherende visie ende
lectuer vanden productien,
zullen den voerscreven secretaris daer aff
loonen nae advenant zijnder
moeten ende de prolixiteijt des thoons (1).
WAT PERSOONEN TEN GETUIJGENISSE WORDDEN
GEADMITTEERT.
41. Item, is voerts geordineert datmen van nu
voertaene in allen civilen
zaeken als getuijgen admitteeren zal
bastaerden ende oeck vrouwen persoo-
pe .. verre anders egheen reprochie oft
exceptie tegen den selven en
vallen ende tot dien oeck om int maeken
vanden vonnisse alsulcken
regaerdt te nemen soe behoeren zal.
DAGHEN VAN THOON TE LEIJDEN.
42. Item, om den getuijgen te leijden zal,
nae der ouder bancken recht,
de aenlegger voerleijden ende sluijten
voerden verweerder, ende zullen de
scepenen den selven partijen, het zij
aenlegger oft verweerder, van rechts
weegen egheen .. dijlaeije gheven dan drie
dilaeijen, ende en zullen
paertijen van rechtsweegen egheen ander
dilaeije meer hebben dan vuijt
gratien no.. dilaeije, op versteke van meer
thoons; ten waer dat deen
(1) La rédaction de cet article est
très-défectueuse.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
oft dandere ennighe merckelijcke redenen
allegerende [allegeerde] binnen
de voerscreven dilaeije belet te zijne, het
waer midts der absentien vanden
getuijgen in vreempden lande, oft andere
merckelijcke excusatien die den
scepenen genoech dochte, zoe zullen zij
paertijen noch geven een vijfte
dilaeije ende dat ter arbiteragien ende
discretien vanden voerscreven
scepenen, tselve doende oft afslaende, zoe
hon goetduncken zal.
VANDEN GEDAEGHDEN PERSOONEN TER GETUIJGENISSE
NIJET COMPARERENDE, ENDE
EERST VANDER ONTCOMMERINGHE VAN DIEN.
43. Item, wantmen tot noch toe veele gebrecks
bevonden heeft bijden
getuijgen tot den daghe hon metden sondaeghs
geboede oft anderssins
bijden vorster geprefigeert, zeer qualijck
voer recht hon verthoont heb-
bende, ende tselve toegecomen is als den roll
van honder zaeken soe verre
nijet aff en liep, de procureurs malcanderen
qualijck woulden gerieffen, den
voersrev uijgen voer expeditie van hueren
roll te laeten ontcommeren,
ende daer in ten tweede reijse seijden hon
anderssins zij, getuijgen, geoccu-
peert te zijn, soe is geordineert, dat
wanneer ennighe zaeke dienende op
ennighe roll dach ende hoe wel den rolle tot
dijer zaeken waer aff die
getuijge voertgeboeden wordden nijet aff en
loopt, zoo zullen nochtans die
getuijgen, dat zij die zij van binnen oft van
buijten, ontcommert wordden
ende de tegenwoerdicheijt van honder
weederpaertije oft hoeren gemech-
tich de eedt wordden, op nochtans allen
exceptien van reprochien tegens
den selven persoonen bijder weederpaertije in
tijden ende wijlen te alli-
geeren die zij zullen meijnen te doceeren.
44. Ite [de] gheenen die om ennighe
getuijgenisse van paertijen
weegen met sondaeghs geboode hier ter poeijen
vuijt, oft tot Outurnhout
met den kercken gebooden daer onder zij
geseeten zijn voert wordt gebooden,
oft anderssins bij appoinctement der scepenen
metten vorster tot ennighen
getuijgenissen wordt geboeden ende hom nijet
verthoonende voer recht ten
tijde dat hij voertgeropen wordt totdien
daghe dat hij gedaecht is, zal voer
dierste reise verbueren twee stuijveren, ende
voer die tweede reijse vier
stuijveren, sonder verdrach den selven aff te
panden, halff tot behoeff
vanden heer daer onder die zaeke hangende is,
ende halff tot behoeff vanden
vorster dexploet doende.
536
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE
45 (1). Ende op dat de voerspraecken ende
taellieden nijet meer zueken
en souden ennighe treijne, nemende ocsuijnen
op dnietcomparatien van
hueren getuijgen voergebooden zijnde als
voeren, ende tot hueren daghe
nijet en compareren, soe zal de selve
procureur daer aen gebreeek hebbende
die persoonen den heer overgeven met naem
ende toename, om die met
bedwanck van pandinghe ter getuijgenisse te
doen comene, ende zullen
tselve bij middellen tijde vander andere
dilaeije aenden heer versuecken
soe vele als in hon is; ende ingevalle dan
gebreck es aenden heer, zullen
alsulcken procureurs oft taellieden ten
naesten dach van recht vander
zaecken protesteren van huerder diligentien,
om dat met recht tegens den
naesten dach van recht geremedieert te
wordden zoe behoeren zal, oft
anders en zalt den procureurs oft taellieden
oft den paertijen egheen stade
doen om ennighe dilaeijen meer te verwerven
dan hoer ordinarische daegen,
drie dilaeijen oft anderen voergaenden
dilaeijen.
VAN EXCEPTIEN in et contra personas.
46. Item, ingevalle paertije oft procureur
compareert allegerende
reprochie tegen ennighen vanden getuijgen,
soe verre den scepenen dunckt
dat de allegatien vanden exceptien zijn
notoer ende relevant, zullen zij die
gereprocheerde persoonen aff wijsen; maer
ingevalle zulcken exceptien
nijt en zijn notorlijck blijkende noch
relevant, zullen de scepenen bij
appoinctementen vercleeren dat,
behoudelijcken daer paertijen hoer
reprochie ende der weeder paertije hoer
salvatie ter contrarien, zulcken
persoonen zullen wordden gehoort, om int
maeken vanden vonnisse sulek
consideratie daer op genomen te wordden soe,
behoeren zal, ende oock eest
noot, proces gesien zijnde, paertijen de
reprochien aeugedaen tot hueren
thoon geweesen te wordden, ter discretie
vanden heeren den scepenen.
VANDER PENEN DER QUADER EXCEPTIEN in et
contra personas.
47. Item, om te verhuedene den ocsuyne van
langen treijne van processen
is geordineert, dat, soe verre ennighe
procureur in zijnre reprochen ennighe
(1) L'article suivant portant le no 46, nous
croyons que le scribe a oublié de numéroter cet article-ci.
538
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
persoonen reprocheeren wille om ennighen
vuijlen feijten die hij hom alle-
geerden gedaen te hebben, ende ingevalle
zijne partije daer aff wordt
geweesen tot zijnen thoon ende nijet en doet
blijcken van zijnder gealle-
geerder exceptien, zal alsulcken partije
verbueren twelff stuijveren tot
behoeff vander voerscreven busschen, ende
nochtans voerhoudende den
getuijgen zijn actie van injurien tegens den
ghenen die de woerde, het zij
bij gescrifte oft verbalijck, aen hom gedaen
; waer van dwelck te verhueden
de voerspraeken schuldich zijn hoeren
paertijen te adverteren.
WANNEER PAERTIJEN ZAL WORDDEN GEACCORDEERT
COPIE VAN DEN GETUIJGENISSE.
48. Item, als partijen aen beijden zijden
hebben gerenuncieert oft zijn
versteken van meer thoons, ende nijet eer,
zal partijen geaccordeert
wordden copie vanden getuijgenisse daer inne
bij deen paertije oft der
anderen aen beijden zijden geleijt.
VANDER SCHRIFTELIJCKE REPROCHEN.
49. Item, ten naesten dach van recht vander
geintendeerder zaeken daer
nae dienende, ende indijen paertijen egheen
copie vanden productien
begheert en hebben, oft ingevalle zij die
begheert hebben, ende wanneer
zij die aen beijden zijden gerecouvreert hebben,
ten naesten dach van
recht dan dienende, om den partijen in hueren
processe nijet te treijneeren.
zullen paertijen oft hueren procureurs
gemechtich hon moeten ver-
cleeren oft zij willen reprocheeren oft
nijet. Ende ingevalle zij aen beijden
zijden willen reprocheeren, zullen daer toe
dach malcanderen accordeeren,
oft de scepenen hon apponcteren, ende zullen
zij, paertijen, hinc inde hon
reprochieren metten overgegeven (1) op eenen
dach, ende zullen paertijen
aen beijden zijden wordden geaccordeert copie
ende daer tegens te moegen
salveren; ende ingevalle deen paertije
vercleert nijet te willen repro-
cheeren, zal dander paertije nijet te min
moegen reprocheeren oft hom
belieft.
(1) Au lieu de: metten overgegeven, lisez:
moeten overgeven.
540
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
VAN DIER GELIJCKER SALVATIEN.
50. Insgelijcx den voerscreven partijen copie
hebbende vanden voor-
sereven reprochien, zullen hon moeten
vercleeren den naesten dach van
recht daer nae oft zij willen salveren, ende
wie van hon will salveren ; ende
zal insgelijcx den selven daer toe dach
wordden geapponcteert, ende insge-
lijcx zullen zij die aen beijden zijden op
eenen dach overgeven; ende de sal-
vatien overgegeven zijnde, oft den eenen oft
den anderen paertije daer aff
versteeken zijnde, zonder den voerscreven
partije visie, copie oft lectuer
daer aff te accorderene oft te hebben, zullen
partijen schuldich zijn in die
geheele zaeke te sluijten, oft van rechts
weegen voer geslooten gehouden te
wordden, ende voerts recht begheeren om
totten principaelen vonnisse te
comene.
VANDEN THOON DEN GEREPROCHEERDEN PERSOENEN
AENGAENDE.
51. Wel verstaende dat, in gevalle den
voerscreven proces aldus beleijt
zijnde, ende de scepenen bevijnden ennighe
vanden getuijgen inder repro-
ehien gereprocheert, daer op die zaeke zeer
rustende zoude zijn, in dien
alsuleke getuijghe nijet en waer
gereprocheert ende de allegatie der excep-
tien nijet notoer en is, zullen de scepenen
alsulcken partije die zulcke
getuijgen gereprocheert heeft wijsen tot
zijnen thoon dier reprochien
aengaende, gelijck voerscreven staet, ende
dat gedaen daer aff appuncteeren
nae dat zij zullen bevijnden behoerende, ende
daer nae, sonder meer
serijvens oft meer nieuwe allegatien, voerts
procedeeren totden principalen
vonnisse.
VANDEN INVENTARIS DES PROCUREURS ZIJNRE
STUCKEN BIJ HOM OVERGEGEVEN.
52. Item, soe wanneer paertijen hoer proces
wel beleijt zullen hebben,
zoe met diverschen stucken oft met diverschen
thoon oft appunctomenten
daer in gedaen, om alsdan bij den scepenen
inden selven proces zeekerlijck
te wandellen ende daer inne nijt achterlaeten
der opinien [daermen?] int
maeken vanden vonnisse regaerd op behoort te
hebben, soe wanneer den
scepenen ende den secretaris dat van noede
ende goet duncken zal, zullen
542
TEXTE.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE .
die scepenen den paertijen, den eenen [oft?]
den anderen, oft aen beijden
zijden appuncteeren eenen inventaris daer aff
te maeken; daer aff de procu-
reur zal hebben van zijnder paertije twee
stuijveren; ende dat gedaen,
voerts recht ende vonnisse versuecken aenden
heer.
ALLEN TERMIJNEN VAN RECHT HOE ZIJ ZULLEN
WESEN PEREMPTOER.
53. Item, ende wantmen bij experiencie
bevonden heeft dat, midts den
diverschen termijnen ende dilatien vanden
beleijden vanden processen bij
den taellieden ende procureurs vanden zaeken
versocht zijnde, in verach-
tinghe van justitien ende 'tot grooter
belastinghe, schade ende verdriet
vanden paertijen, daer bij de desisie vanden
zaeken zijn langen tijt getreij-
neert ende gepostporieert [gepostponeert]
geweest, soe is geordineert dat
alle de termijnen oft daghen van recht die
paertijen geordineert zullen
wordden bijden voerscreven scepenen, oft die
paertije bij malcanderen
inden recht accordeeren om ennighen vanden
voerscreven acten judicielen
te doen, zullen zijn peremptor ende op
versteck van dien (1) tgene des zij
dan zouden hebben moeten doen, sonder voerder
dilaeije daer toe [te] moe-
gen hebben; dan eens van officien weegen,
mach de heer nemen voer elcken
paertije in elke zaeke eenen heerlijken dach;
het en waer dat paertijen
zulcken noetelijcken zaeken oft redenen
honder excusatien allegeerden, den
scepenen genoech zijnde, noch anderen dach
van recht te accordeeren, het
welck de scepenen tot honder arbitragien
zullen moegen doen; het en waer
oeck dat beijde paertijen inde continuatie
der zaeken consenteerden.
VANDEN PROCUREUR IN ENNIGHE ZAKE GEVACEERT
HEBBENDE, ETC.
54. Item, soe wat procureur heeft voer
ennighe persoon als procureur in
een zake geoccupeert, gehouden zal zijn inde
zaeke totden eijnde toe te
occupeeren; sonder hem te moegen exeuseeren
ennighe last van paertije te
meer (2) hebben, oft nijet meer te willen
occupeeren, ende dat hom nijemant
in absentien hom voerderen en zal voer eenen
anderen te spreken als pro-
(1) Le mot dien nous semble ici de trop.
(2) Au lieu de: te meer, il faut lire: meer
te.
544
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
cureur, ten zij dat hij daer aff zal doen
blijcken procuratie, het zij met
scepenen kennisse, scepenen register oft
anderen behoerlijcken procuratie.
HOE HOM ELCK PAERTIJE VOER RECHT ZAL MOETEN
VERTHOENEN.
55. Item, zal hom elcke paertije int recht
staende schuldich zijn tot zijnen
dach van recht dienende, het zij bij hem
selven oft zijnen procureur gemech-
tich, voer recht tgene des voerscreven te
verthoonen ende zijn zaeke te
verwaeren van allen tgene des voerscreven
staet; ende en zal hom nijemandt
metder absentien van zijnen procureur moegen
ontschuldigen, ten dade soe
groote nootzaeke die lion stade [doen]
mochten inden rechte.
VANDER EXCUSIEN (1) DER ACTEN.
56. Item, de secretaris, ghevende acten van
ennighen vonnissen oft
appunctementen bijden scepenen geweesen, en
zal van nu voertane, hij
extenderende de acten, nijet aennemen (2) bij
wien vanden scepenen het
vonnisse geweesen waer, maer zal in genere
extenderen, dat ter manissen
vanden schoutent oft des rentmeesters bijden
scepenen is geweesen oft
getermineert.
VANDEN REGISTRERINGHE ENDE PRONUNCIATIE VAN
VONNISSEN.
57. Item, datmen van nu voertane egheen
vonnissen dijffijnijtijff van pro-
cessen van ennighe importancie ende besundere
int gescrifte beleijt bijden
scepenen geven oft pronuncieeren en zal, die
acten daer aff en zullen ierst
in gescrifte gestelt zijn; ende dat die
secretaris die vuijt leesen zal
ter manissen des heeren ende ter ordinansien
vanden scepenen wien
gemaent is.
VANDER PENEN DES GHENEN TEGENS HET VONNISSE
DOENDE, ETC.
58. Item, voerts wordt bijden schoutent ende
scepenen vercleert, midts
(1) Ne faudrait-il pas lire: Vander extensien
?
(2) Au lieu de: aennemen, lisez: aennoemen.
546
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
desen voer der bancken recht deser vrijheijt
tot noch toe onderhouden, dat
als iemant met recht geweesen oft
getermineert wordt metten vonnisse van
scepenen ende metten vuijtspraeck van seggers
daer in zij paertijen met
vonnis hadden gesubmitteert ennighe penninghen
oft schulden, oft iet te
doen binnen ennighen tijde oft daegen in
sulcken vonnisse oft vuijtspraeken
benoempt, dat die alsulcken vonnis oft
vuijtspraecke binnen den middellen
tijde is schuldich te voldoen; ende soe verre
hij tselve alsoe nijet en doet,
zal die ghene tot wiens voerdeel sulcken
vonnis oft vuijtspraeke gegaen is
moegen den heer claeghen ende recht begeeren
ende executie, ende ver-
buert die den gewijsden nijet voldoende iij
libras van veerthien stuijveren
elck libra.
VANDER WEDTBOETEN DES HEEREN ENDE DER
SCEPENEN ORKONDE TE BETALEN.
59. Item, als paertijen, tegens malcanderen
dinghende, persisteeren ten
beijden zijden int tgene des zij allegeeren
buijten gemeijnen ordinarische
termijnen, dat die ghene die willich (?) daer
in bevonden wordt zal den
heere schuldich zijn te geldene zijne
wedtboete van twee stuijveren voer het
manen ende den scepenen eenen stuijver van
orkonden oft het moetsel des
vonnis.
VANDER IRREVERENTIEN DER PROCUREUREN TEN
RECHTWERT ENDE DER PENEN
VAN DIEN.
60. Item. wantmen bevonden heeft hier te
voeren groote gebrecken inde
taellieden ende procureurs van int bedinghen
vanden zaeken van paertijen
deen den anderen te injurieeren, te kijven
ende tot gramscappe te irriterene,
in grooter irreverentien ende verachtinghen
van justitien ende schandiliza-
tien vanden omstanders, soe is geordineert
ende gestatueert dat de voer-
screven taellieden ende procureurs zullen van
nu voertane, meer dan zij
geplogen hebben, draegen alle eer ende
reverentie den heeren schoutent,
rentmeester ende scepenen, beijde int
besongneren ende anderssins, ver-
draegende vanden voerscreven injurioesse oft
kijffachtinghe woerde, oft
andere ombehoerlijcke woerden totter materien
van recht van paertijen
nijet dienende, ende dat opte pene van sess
stuijveren van elcken van hon
518
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
soe dicwils als zij daer aff wordden
gecalengiert te verbueren ende te namp-
tizeeren tot behoeff vander voerscreven
busschen; ende indien zij metter
voerscreven ende nabescreven penen nijet
affstandt en deden, opte correctie
te staen dan daer en boven vanden schoutent
ende scepenen.
VANDEN BEROEMINGHE WOERDEN DER PROCUREUREN
TER WETWERT.
61. Item, insgelijcx opte voerscreven pene,
de voerscreven voerspraeke,
procureurs oft taellieden hon zullen wachten,
meer dan zij gedaen hebben,
van ennighen beroeminghen woerden ter
wetwaert, in verachtinghe oft
vercleijningen vander wet, gelijck: « Ick zal
u een anderen leeren ! " oft:
" Ick zals u van boven doen bevelen! »
maer zullen nochtans de voerscreven
procureurs oft taellieden hoer paertijen
dienen zoe zij meijnen wel te doene,
sonder nochtans beroeminghe.
VANDEN BEHOERLIJCKEN GEHOER DES EENS
PROCUREURS DEN ANDEREN TE GEVENE,
ENDE VAN HONDER REPETITIEN ENDE MURMURATIEN
TEGENS DER SCEPENEN
VONNISSE.
62. Item, dat oeck de voerscreven taellieden
ende procureurs hon zullen
verdraegen, opte pene van vier stuijvers tot
behoeff vander busschen, nae
dien ennighe vonnisse interlocutoer oft
dijffijnijtijf bijden scepenen gepro-
nuncieert zal weesen, iet daer tegens te
doene oft murmureeren, oft bij
repetitien van tgene des met zulcken vonnisse
beslicht is iet te verhaelen,
op de voerscreven pene, soe verre hij daer
aff gecalengieert wordt.
63. Item, dat deen voerspraeke den anderen in
zijn aenspraeke, verant-
woerden, replijck, duplijck, allegatie noch
reallegatie voor die vierschare
ende (1) oft inden recht nijet en zal moegen
invaren met woerden, hij en
hebbe zijne tale gesloeten, ten goetduncken
vanden schoutent oft den
rentmeester daeronder die zaeke dienende is
ende den scepenen, op
telcke male te verbueren twee stuijvers,
sonder verdrach, tot behoeff vander
busschen.
(l) Le mot: ende est ici de trop.
550
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VANDEN ONRECHTELIJCKE WOERDEN VAN ALLE
OMSTANDERS TEN RECHTWERT.
64. Oft oeck imandt vanden omstanders, vrouwe
oft man, voorder vier-
schaeren oft den recht, daer schoutent,
rentmeester ende scepenen te recht
zaeten, oft elck int zijne, onrechtelijck
spreken, het zij ontamelijcke
woerden, oft anders oeck den recht egheen
gehoeren en geven, zal de heer
dien ter stondt calengieren opde pene van
vier stuijvers tot behoeff vander
voerscreven busschen, ter stondt te namptizeeren.
VANDER PENEN DES APPELLANTS.
65. Item, dat dappellant van ennighen vanden
voerscreven vonnissen,
naevolgende der ouder costumen ende acten
vanden heeren borgemeesteren
ende scepenen der stadt van Antwerpen daer op
geweesen, zal binnen den
derden dach schuldich zijn te namptizeeren,
voer het vueren des proces, den
vacatien vanden scepenen dat overvuerende,
item, voer die vergaderinghe
der geheelder wet, tselve proces, voer het
sluijten, om der namptizatien
wille aenhoerende, thiene carolus gulden.
HOE HOM SCHOUTENT, RENTMEESTER ENDE SCEPENEN
ENDE ELCK INT ZIJNE TOT
ONTCOMMERINGHE VAN PARTIJEN TEN RECHTWERT
VUEGHEN ZAL.
66. Ende ten eijnde dat hom nijemant en
becroone oft en beklaeghe van
quader expedietien oft ontcommeringhe van
recht ende partije hon te
rechtwert keerende, item, insgelijcx, de
persoonen van rechts weegen te
bedwingen om te comen tuijgen (1), nijet en
beclaeghen dat zij, verlettende
hoer werck ende ambacht, tot diversche
stonden te vergheeffs comen sonder
ontcommert te wordden, soe zullen de
voerscreven schoutent ende rent-
meester hon, oft in honder absentien hoer
stadthouders, ende de scepenen,
hon vueghen den volck ende paertijen nade
clocke negen uren bij
orden vanden roll te ontcommeren, allen
zaeken gepostponeert, ten
waeren haestinghen nootelijcken zaeken, die
der vrijheijt aengaende
overquamen (2) waeren.
(1) Nous croyons qu'il a été omis ici
quelques mots, tels que: ende dat zij hon.
(2) Au lieu de: overquamen, lisez: overcomen.
552
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VANDER BUSSCHEN DER VERBUERDE PENEN.
67. Item, is geordineert ende gestatueert,
dat gemaeckt zal wordden een
ijseren bussche, dwelck zal bij iemanden die
van schoutent ende scepenen
daer toe zal wordden geordineert, bewaert
wordden, hebbende drie
sluetellen, daer aff den eenen hebben zal
deen vanden officiers, den
tweeden eenen vanden scepenen ende den derden
eenen vanden taellieden,
die zij onder hon daer toe kiesen zullen; in
welcke bussche zullen gesteeken
wordden de voerscreven ende de nabeschreven
penen, ende daer inne
blijven totten eijnde vanden jaer, ende als
dan bekeert wordden : de twee
derden deel den officiers metden scepenen,
ende het ander derden deel
die secretaris, procureurs, vorster, gelijck
onder hon te deijlen, oft ter
discretien ende arbitragien van schoutent,
rentmeester ende scepenen ten
gemeijnen proufijt van allen den gheenen die
tot der busschen behoeren
te appliceeren.
SALARIS VANDEN SECRETARIS INT BELEIJDEN
VANDEN PROCESSEN.
Vander zaeken te rolle gestelt, van elcken
nieuwe zake . halven
stuijver.
Vander ordinarische termijnen opt register
vanden rolle te teekenen,
nijet, als zijnde desen dach om de aenspraeke
int gescrifte over [te]
geven...... .......nijet.
Den dach te teekenen vanden antwoerden . . .
. nijet.
Vanden dach om te repliceeren ende item
dupliceeren. . . nijet.
Item, den dach vanden iersten dilaeije, de
tweede ende derde
dilaeijen van productien, item, zoe verre
noot zij, de vierde oft vijfte
dilaeijen ....... nijet.
Item, den termijnen vanden heerlijcken dach
genomen. . . nijet.
Item, van allen contumatien, vanden eenen
dach totten anderen
daghe . . . . . . . . . . nijet.
Den contumatien oft den ghenen nijet
comparerende een buijten wete
te doen teekenen . . . . nijet.
Item, den termijn van (sic) oft paertijen
willen reprocheeren oft nijet,
item, oft zij willen salveren oft nijet. . .
. . . . . . nijet.
554
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Item, vanden termijnen van reprochien oft
salvatien oevergege-
ven ......... nijet.
Vanden termijnen van sluijten meer thoons oft
renunciatien van
dien ................. nijet.
Item, alzoe van allen desen ordinarische
termijnen en zal de voerscreven
secretaris hebben. . . . . . . . . . . . . .
. nijet.
Vander verbaele aenspraeke, de cause, den
eijssch ende die concluijsie
opten register vander roll te teekenen,
paertije versueckende. 1 halven
stuijver.
Item, van eenighen vonnisse dijffijnijtijf
der eender paertijen aengaende
die begheert geteekent te hebben van
gelooften onder den scepenen
vonnisse oft onder scepenen kennisse, nae
douwe costume, . 1 stuijver.
Van vonnissen interlocutoer die bijden
scepenen bij allegatien ende
reallegatien van paertijen wordden geweesen,
daer de scepenen aff hebben
hon orkonden, soe verre paertijen die begheeren
geteekent te hebbene, nae
douwe costume . . . . . . . . . . . . . . 1
stuijver.
Item, van allen den acten judicielen inden
recht gedaen worddende, die
paertijen zullen begheeren opten register
vanden roll geteekent te hebbene,
als zijn dese:
Van protestatien inden recht van deen den
anderen.
Item, dat deen paertije ende dandere paertije
iet peremptorie overgeeft
te doene, dat is opt versteck oft bij
appunctementen der scepenen geweesen
wordden (sic) opt versteke, item, comparatie
van eenighen persoonen.
Item, versuccke van sommatien om iemanden
daer op de verweerder
soude meijnen zijn verhael te hebbene te
teekenen.
Item, vanden antwoerdt vanden gedaechde ende
wes daer aff gedaen zal
wordden, ende van elcken alsulcken judicielen
acten die buijten die ordi-
narische termijnen int beleijden vanden
processe zullen moegen vallen
paertijen die die begheeren opten roll
geteekent te hebbene, ende soe verre
die dienen daer geteekent te zijne, zullen
den secretaris daer aff gegeven
[wordden] . . . . . . . .. halven stuijver.
Item, van acten van vonnissen oft andere
judicielen acten inden recht
gebuert zijnde in forma auctentijck te
maeken, nae douwe costume
4 stuijvers.
556
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE .
Ten waer die acten zeer excessijff groote
waeren, ter taxatien vanden
scepenen.
De welcke acten, soe wanneer paertijen [die]
zullen begheeren vanden
secretaris gemaect te hebbene, zal de
secretaris, sonder merckelijcke
vertreck, ten minsten binnen vier daegen
naede pronunciatie vanden selven
vonnissen den paertijen moeten leveren, opte
pene van soe veele als
hij vander acten hebben soude tot behoeff
vander bussche te nampti-
zeeren.
Item, van eender mechtichscappe, wanneer
paertijen begheeren te doen
teekenen, daer aff zal de secretaris hebben.
. 1 stuijver.
Item, vander copien van ennighen scriftueren,
het zij aenspraecke,
verantwoorden, replijck, duplijck, het zij
van grooten van eender zijden
oft onderhalff zijde, ter redelijcker wijsch
compres gescreven. 1 stuijver.
Item, van elcken persoone ten getuijgenisse
geleijt wordden [word-
dende] te overhoeren ende te examineeren ende
zijn depositie te
scrijven . . . . . . . . . . . . halven
stuijver.
Item, want de voerscreven secretaris
alleenlijck wordt geloont als
voeren vander examinatie de [der] getuijgen
ende der minuten van
honder depositien, ende [dat dese] somwijlen
moeten gegrosseert
wordden ende in form geset al eermen copien
daer aff can gegeven
[geven], ende om gelijcke meerder moeten
[moeiten] wille dan dandere
copien, zullen paertijen alsulcke copien
begheerende geven van den
blade . . . . . . . 1 stuijver.
Ende ingevalle dat ennighe processen aldus
beleijdt ende voldinght
zijnde, die scepenen vercleeren der zaeken
wijs noch vroet te zijne, ende
daer aff begrijpen een hootvaert om vanden
recht geleert te worddene, oft
dat vanden vonnisse bij hon geweesen
geappelleert wordt ende alsoe de
processen ten hooftde moeten overbraecht
wordden, is geordineert ende
gestatueert dat van nu voertane die
secretaris egheen vanden processen en
zal herscrijven, maer datmen die originale
scriftueren ende stucken van
paertijen zal in presentien van paertijen,
oft, in huerder absentie, die daer
toe geroepen zijnde, toesluijten, [ende
paertijen] begheerende daer toe
gevuecht te worddene ennighe acten vuten
registere vanden secretaris
gemaect, die int selve proces gebuert zijn,
zullen dat moegen doen ende
den secretaris van zulcken acten zijnen
salaris betalen.
558
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Ende ingevalle den paertijen oft den
procureurs van paertijen weegen
van ennighe scriftueren inden recht
overgegeven, oft van ennighen testa-
menten, instrumenten oft documenten ennighe
copien versueckende, ende
zien zullen oft hon duncken zal die copien
grooter vallen zullen dan van
eender oft onderhalff zijde compress
gescreven, om den paertijen nijet
beschat [overschat?] te worddene, soe moegen
de voerscreven paertijen oft
huere voerspraecken van hueren weegen moegen
(1) aenden voerscreven
secretaris begheeren die copien hon
rollsschewijs gescreven te hebben;
ende zal dan de voerscreven paertijen
rolsschewijs moeten scrijven, te
wetene voer elck blat aen elck zijde
bescreven, eenen halven stuijver,
stellende in elck zijde vier ende twijntich
regulen, in elcken regelle tot
thien syllaben, ten waer datter puncten oft
artikulen in ennige vanden
zijden vallen zullen diemen moet met goeder
distantien van een scrijven,
nae zijnen heijssch oft costume.
Ende soe verre zij de copie begheerden
geauctentizeert te hebben,
dobbel daer aff te gevene, het welck zij
nochtans ten iersten, wanneer zij
copie versuecken, zullen moeten seggen, om
den secretaris hem daer nae
te vueghen ende te reguleeren.
SALARIS VANDEN PROCUREURS, VOERSPRAECKEN OFT
TAELLIEDEN.
Item, in zaeken van erffenissen ende in
zaeken van schat schulden, daer
aff den eijsch zal gedraegen tot sess carolus
guldens eens oft daer over,
vanden navolgende termijnen opt (2)
verscheijde daegen gebuerende, zal
de procureur oft voerspraeke hebben . . . . .
. stuijvers.
Als zijn: aenspraecke te doene,
verantwoerden, replijck, duplijcke, drie
daegen van thoon te leijden, telcken daege
van dien thoon leijdende, item,
vanden termijnen van reprochien ende van
salvatien.
Behoudelijck soe verre ennighe van desen
voerscreven termijnen van
aenspraecke, verantwoerden, replijck,
duplijck, reprochie ende salvatie
bijde voerspraeken wordden gehouden int
gescrifte, en zullen daer aff
vanden termijnen nijet geloont wordden.
Maer zal die voerspraeke van elcken scrifture
hebben twee stuijvers,
(1) Le scribe a déjà écrit ce mot plus haut.
(2) Au lieu de: opt, nous croyons qu'il faut
lire: oft.
560
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE
ten waere die grooter waere dan een zijde oft
onderdhalff zijde compress
gescreven, in welcken gevalle de voerspraeck
zal geloont wordden van
elcken blade scrijvens aen beijden zijden ter
redelijcker wijs compress
gescreven . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
stuijvers.
Ordineerende dat de voerscreven voerspraeck
int maeken vanden selven
scriftueren hon zullen wachten van inde
scriftuere te stellen diversche
redijten ende allegatien totter materien
nijet dienende, opte correctie van
schoutent, rentmeester ende scepenen ter
namptizatien vander busschen,
ende tot dien te moeten paertijen
restitueeren tgene desmen bevijnden
mach nae advenant den paertijen te veele
affgenomen te hebbene.
Hier inne versien dat de voerscreven
voerspraek, opt voerscreven twee
stuijvers, die zij als voeren hebben zullen
van elcken vanden voerscreven
daghen van thoon te leijden, zullen honder
paertijen [getuijgen?] eeden zien
ende hoeren doen, den selven getuijgen daer
toe dirrigerende, ende daer
toe voer hoeren paertijeu belietten vanden
getuijgen te maeken; ende soe
verre des noot zij, voer Godt ende hoer
paertijen willen verantwoerden den
getuijgen ter vueren [ueren] ende ten tijde
hon bij den secretaris gestelt
ter examinatien te dirrigeren ende te hulpen
zonder meer bezonder daer
aff geloont te wordden.
Ende soe verre oeck de voerscreven
voerspraeken op ennighen vanden
voerscreven drie daegen van productien nijet
meer daer inne geoccupeert
en zijn met ennigher productien vanden
getuijgen voert te eijsschen ende (1)
en zullen van dien daghe oft termijnen mer
hebben . . . . stuijver.
Item, van continuatien vanden eenen dach tot
den anderen zal de
voerspraek hebbe . . . . . . . . . ... nijet.
Item, vanden dach die copie te begheeren van
ennighe scriftueren
zal de voerspraeke hebben . nijet.
Item, vanden heerlijcken dach inde zaeke voer
zijne paertijen te
begheeren zal die voerspraek hebben . . . .
nijet.
Item, de voerspraeke doende ennighe
aenspraeck, verantwoerden
replijck, duplijck, reproche, salvatie,
verbael, om des wille bij aventueren
dat hij anders noch nijet gereet en waer,
ende hij de (2) navolgende deser
(1) Cet ende est ici de trop, et l'article
n'est guère compréhensible.
(2) Au lieu de: de, nous croyons qu'il faut
lire: die.
562
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT
TEXTE.
ordinansien oft ten versuecke van paertijen
namaels moet maeken int
gescrifte, zal van dien termijnen verbaelijck
doende oft gedaen, heb-
ben . .- . nijet.
Item, om des wille de procureurs de processen
van paertijen te bat
souden solliciteeren tot eenen goeden cortten
eijnde ende in egheenen
langhen treijne blijven houdende, soe en
vuecht hon [t]recht nijet toe vander
vierder oft vijfter daghen van productien,
maer zullen die moeten doene al
opten iersten dach oft loen vanden drie
ordinarische daegen van productien.
Item, vanden dach des renunciatien oft
sluijten van meer thoons oft meer
scrijvens, indijen op bezondere daegen
gebuerenden, zal de voerspraecke
hebben . .......... nijet.
Item, van allen nootelijcke merckelijcken
extraordinarische termijnen
in deselve processen behoeffelijck den
paertijen bij verbaele altricatien van
beijden procureurs, oft bij merckelijke
nootelijcke versueck der eenre
paertije des versueckende bij verbael
dinghtaele, zal de voerspraeck
hebben . . .. ............. stuijver.
Item, vanden termijnen vanden buijten weten,
die nijet en compareert bij
zijnder contumatien te doen, den procureur
oft voerspraecke 1 stuijver.
Item, soe verre bijden scepenen geappuncteert
wordt den procureur
ennighen inventaris te moeten maeken, zal de
procureur oft voerspraeke
hebben . . . . . . . . 2 stuijvers.
Item, in zaeken van schat schulden oft
cleijnder importantien, onder
de sess carolus gulden eens, zal de
voerspraeke oft procureur van
elcken vanden voerscreven ordinarische
termijnen verbalijck doen heb-
ben . . . . . . . . . . . . . . stuijver.
Vanden extraordinarische termijnen, gelijck
verhaelt staen. 1 halven
stuijver.
Ordineerende voorts ende verbiedende allen
den procureurs ende
voerspraeken ende elck van hon die hier
begheeren te dienen, dat zij van
nu voertane egheen zaeken en zullen moegen
aennemen metten gross te
bedinghen, op correctie van schoutent ende
scepenen arbitrale ende
privatie oft suspensie van zijnen dienst soe
langhe als den schoutent ende
scepenen zal goetduncken, ende dat hom een
iegelijck zal te vreden houden
564
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE .
metten salaris deser ordinantien; ende soe
waer die heer suspitie op hebben
zal, het zij op voerspraeck oft paertijen,
dien de heer moegen overhoeren
aen Godt ende zijnen Heijligen.
Ende op dat hom een iegelick vanden
voerspraeken ende procureurs na
deser ordinantien zal weten te veughen ende
te reguleeren int beleijden
vanden voerscreven processen, zal elck tot
zijnen redelijcken cost hier aff
worden geaccordeert copie, ende daer en boven
voer den gemeijnen volck
ter poeijen vuijt wordden gepubliceert.
Item, opten genecht daegen van gerichte te
leggen eenen procureur
gemechtich van paertijen ende alzoe tot
hueren versueck in honder absentien
de gerichten liggende zullen voer hueren loon
hebben ende vanden luijden
die hon te werck hebben gestelt moegen
eijsschen van elcken gericht
telcken genecht in honder absentien geleeght
verwaert (sic) eenen halven
stuijver, maekende int geheel totten vonnis
incluijs tsament twee stuijvers (1).
Dese voerscreven ordinantie is bijden
schoutent, rentmeester ende
scepenen met goeder rijper deliberatien tot
meerder profijt ende welvaert
vander vrijheijt aldus geordineert ende
gestatueert, om van eenen iege-
lijcken ende elcken int zijne voertaen
onderhouden te wordden, ende
gedaen inden jaer Ons Heeren xvc vier ende
dertich den vijfthiensten
dach in meert, na stijl van Brabant [15 meert
1535, n. st.]. In orkonden
mijns hantteekens, ten bevele van mijnen
heeren schoutent, rentmeester
ende scepenen voerscreven.
Hieronder geteekent, HUIJBRECHT WALSCHE.
De heeren burgermeesteren, scepenen ende
raide der stadt van Antwer-
pen, oversien hebbende wel ende int langhe
dese tegenwoordighe ordinancie
bijden schoutet, rentmeester, scepenen ende
gemeijne vriheijt van Turnhout
geraempt ende geconcipieert opt stuck vander
administratie der justicien
aldaer, de welcke de voerscreven van Turnhout
in meijninghen sijn te doen
publicerene, om voordane geobserveert ende
onderhouden te wordene, hoe
wel sij tselve gediffereert hebben ende
alnoch differeren te doene totter tijt
ende wijlen toe dat die ijerst ende alvoeren
bijde voerscreven stadt van
(1) Cet article est très-obscur.
566
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Antwerpen, als hen wettich hoodt, soude sijn
gevisiteert ende bij de selve
geconfirmeert ende geapprobeert, ende nae
tversueck van die van Turnhout
(aende voirscreven stadt gedaen), biddende
dat der selver stadt believen
wilde de voirscreven geconcipieerde
ordinancie metten punten ende
articulen daerinne begrepen te willen
approberene ende ratificerene:
De voirscreven heeren burgermeesteren,
scepenen ende raide, bevin-
dende het versueck der voirscreven van
Turnhout redelick ende de selve
ordinancie ende het inhouden der selver inder
equiteijt wel gefundeert te
sijne, hebben de voirscreven ordinancie,
metten punten ende articulen
daerinne begrepen (voer soe vele als in hen
is ende als wettich hoodt der
voirscreven van Turnhout) geapprobeert,
geratificeert ende geconfirmeert,
approberen, ratificeren ende confirmeren de
selve bij desen van hueren
ende der stadt weghen. Nijet te min,
aengesien dat de voirscreven heeren
burgermeesteren, scepenen ende raide
voertijden verstaen hebben dat die
van Turnhout nijet gewoon en zijn geweest der
partie triumphante te
adjudicerene heure rechtelijcke costen, noch
te procederene totter taxatien
van dien, soe dat nae recht ende equiteijt
behoort, ende want dese
teghenwoordighe ordinancie daeraff alnoch
gheen vermaen en doet,
vermoeijen de voirscreven heeren
burgermeesteren, scepenen ende raide
dat de scepenen van Turnhout tselve alnoch
nijet en zullen willen doen,
mids welcken dunckt den selven
burgermeesteren, scepenen ende raide
voirgenoemt, dat de scepenen der voirscreven
vrijheijt van Turnhout van
nu vordane de succumbenten inden saken wel
behooren te condempnerene
inde costen die de triumphant voer dbeleijden
van sijnder saken, achter-
volgende deser ordinancien, sal moeten
betaelen, de taxatie nochtans daeraff
altijt theurwaerts blijvende gereserveert,
ende dat inde geheele, halve
oft derdendeele vanden costen, nae de
gelegentheijt ende dispositie vanden
saken ende nae dat de succumbent justam aut
injustam causam litigandi
bevonden sal worden gehadt te hebbene, ende
gelijck sij, scepenen, inder
equiteijt ende goeder justicien bevinden
zullen behoorende. Aldus gedaen
des donredaechs tweentwintich daghe in april
anno xvc ende vierendertic
[22 april 1535, n. st.].
Onderteekend, P. DELENBEKE.
568
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Plus bas se trouve :
Ende gepubliceert inder voerscreven vrijheit
metten sondaechs geboede
ter poeyen vut, in tegenwordicheijt vanden
schoutent ende scepenen der
selver vrijheijt, den xxven dach aprilis
inden voerscreven jaere xvc vijff ende
dertich.
In orkonden,
Onderteekend, HUIJBRECHT WALSCHE.
570
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE (1).
STATUIJT OP DE MOMBARIJE.
22 novembre 1533.)
Alsoe in deser vrijheijt van Turnhout over
lanck bij experientien bevonden
is geweest, zunderlinghe zindert den jaere
achthien herwaerts, ende dagelijcx
bevonden wordt, dat die ombejaerde kinderen,
heur ouders beijde oft den
eenen van dien, bijden wille Goidts,
verlooren hebbende, ende oeck jonghers
onder hueren xxv jaeren oudt, ende oeck
andere persoonen heurer zinnen
ende leden nijet wel mechticht, tot hiertoe
int regeren ende administreren
van hueren persoonen ende goeden, soe bij
negligentien oft quaden regi-
mente van hueren mombaere oft van hon selven,
ende bij dien dat zij,
jongers over xiiij jaeren oudt. schynden
(sic) te zijne bejaert ende woulden
daer om zijn administrateurs selve van haeren
goeden, ende die selve, als
int sorghelijcxste van hueren leven, die
heuren goeden dicwil onnuttelijck
dissipeerden, soe oeck bij dien dat heuren
mombaer van hueren goeden
oft administratie egheen rekeninghe stelden
te doene, ende anderssins in
vele anderen manieren qualijck besorcht zijn
geweest, groote scade ende
achterdeele daer bij ghenomen ende geleden
hebben, ende voerdaen meer
lijden zouden indien daerop behoorlijck nijet
versien en wordde: SOE
EEST, dat de schoutent, rentmeester ende
schepenen deser vrijheijt, beghee-
rende na heure beste hier op te versien, ten
besorghe vanden weeskijnderen
ende andere persoonen nijet connende hon
selven besorghen oft geregeren,
ierst oversien ende overlesen int langhe de
statuijten ende poincten in
gelijcken zaken bijden edelen heeren
schoutent ende burghemeesteren
ende schepenen der stadt van Antwerpen, ons
hooft, hier op gemaect, ende
die nae gevuechghelijkheijt deser vrijheijt
verandert, met rijpen advijse, bij
gemeijnen wille, consente ende overdraege
vanden geswoeren heijligheest-
meesteren, kerckmeesteren,
gasthuijsmeesteren, keermeesteren (1), rent-
meesteren der vrijheijt, ende allen den
ghenen onder eede vander
vrijheijt staende, tgeheel lichaem deser
vrijheijt makende ende representee-
(1) Oudt rootboeck, fol. 36.
(2) Au lieu de: keermeesteren, lisez:
keurmeesteren.
572
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
rende, hebben geordineert ende gestatueert
voertaen hier binnen deser
vrijheijt te onderhoudene gelijck hier nae
volght.
Hier nae volghen die articule ende poincten
vanden weeskinderen ende andere
persoonen in mombarijen ende voechdijen
staende, gelijckmen die van nu
voertaen zal moeten onderhouden, opte pene
daer toe staende.
ENDE IERST VANDEN MOMBARE ENDE TOESIENDER DEN
WEESEN TE STELLEN.
1. Ierst, soe wanneer vader oft moeder,
portere oft ingesetene deser
vrijheijt van Turnhout oft buijten Turnhout
geseten, afflijvich wordden,
achterlatende ombejaerde weeskijnderen, het
zij die zijn sesthien jaeren
oft oeck daer onder oft oeck daer boven,
onder de vijff ende twintich jaeren
oudt zijnde, oft sotte oft simple oft
beroefde kijnderen huerer sinnen, oft
die blint, stom oft met allen dooff oft van
quaden regimente zijn, zoe zal-
men, ten versuecke vanden lancxtlevende van
hon beijden oft vanden
besittere vanden sterffhuijse, oft vanden
naesten vriend vanden dooden, den
selven kijnderen oft miserabilen persoonen
voerscreven bijden scepenen
deser vrijheijt, als oppermeesteren, bij
hoeren eede versien van eenen
mombaere vandes vaders zijden, ende eenen
toesiender van des moeders
zijden, den weeskijnde oft weeskijnderen, oft
den onmechtighen zijnre zin-
nen van bloets wegen alder naest bestaende,
oft oeck svagers ende andere
persoonen daer aene gehoudt zijnde, gelijk na
bescreven staet, om den
selven weeskijnderen ende ommechtighen zijnre
zinne ende zijne goeden
alsoe te regeeren; ende soe wie aldus, bijden
scepenen eendrachtelijck bij
hoeren eede wittelijk gecoren zijnde, des
weijgherde ende niet en woude
aenverden, zal daer aen verboeren drie pondt,
nae inhoudts des koerboecs
te bekeeren, soe dicwil hij weijghert.
WIEMEN TOTDER MOMBARIJE ENDE TOESIENDERSCHAP
KIESEN ENDE ORDINEEREN ZAL.
2. Item, zullen de voerscreven scepenen deser
vrijheijt, als opperwees-
meesteren, totder voerscreven mombarijen ende
toesienderschap nemen
ende kiesen den aldernaeste van bloets wegen
den weeskijnderen oft den
574
TEXTE.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
ommechtighen zijnre zinnen bestaende, elck
int zijne, te wetene tot momba-
rijen van des vaders wegen, ende totder
toesienderscap vander moeder
zijden, op dat zij daer toe nut ende bequaem
zijn; oft oeck svagers oft andere
persoonen, daer nae [daer mede] de ghenen die
inder selver weeskijnde-
ren oft ommechtighen honder zinnen goeden, in
dien graete, soe verre zij
zonder wettighe geboerte sterven [stierven],
paerten oft deijlen souden;
maer indien de selve naeste vrinden oft magen
der voerscreven weeskijn-
deren metden ghenen die vermombaert zoude
wordden eenighe saken van
gedinghe oft andere den weeskijnderen
contrarierende tegens hon vut-
staende hadden, dat dan alsulcken persoonen,
tselve lanck geduerende,
vander mombarijen onghehouden zullen wesen.
PERSONEN VAN OVER XXV ENDE ONDER LXX JAEREN
ZALMEN HIER TOE
ORDINEEREN.
3. Item, hier inne versiene, dat zij daer toe
kiesen zullen persoonen die
oudt zullen wesen over hoer vijff ende
twijntich jaeren ende beneden
hoeren seventich jaeren, ende anders egheene.
DATMEN DEN OUSTEN IN GELIJCKEN GRAET HIER TOE
VOERDEN ANDEREN
ORDONNEREN ZAL.
4. Item, van twee oft meer persoonen den
weeskijnderen oft vermom-
baerde persoonen al even na bestaende oft
daer aene gehoudt zijnde, ende al
even bequaem wesende totder voerscreven
mombarijen ende toesienderscap,
elck int zijne, zullen zij. scepenen, kiesen
den oudtsten ende den naesten
erffgenaeme, die mede inder selver
weeskijnderen oft vermombaerde per-
soonen goet paertten oft deijlen zoude indien
zij zonder wettich geboerte
afflivich wordde.
EGHEEN GEESTELIJCKEN PERSOONEN TOTDER
MOMBARIJE TE STELLEN.
5. Wel verstaende in allen desen, datmen
egheene gheestelijke persoonen
nemen, stellen oft ordineeren en zal bij
testamente oft anderssijns bijder
wet om mombaers, voochden oft administrateurs
van ennigen weesen
goeden te zijne.
576
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
TESTAMENTELIJKE MOMBAEREN ZALMEN TOTDER
MOMBARIJEN PREFEREREN VOER DEN
ANDEREN.
6. Item, hier inne versien, dat alle mombaers
ende toesienders, die den
weeskijnderen oft aldusdanighen persoonen bij
hoeren ouders bij testamente
oft anderssijns bij ordinantie van hon
gemaect oft gestelt wordden, voer
alle andere vrienden ende maegen den
weeskijnderen oft vermombaerde
persoonen bestaende, der selver kijnderen oft
persoonen goeden zelen moe-
gen regeren, op dat hon belieft, hon nochtans
altijt regulerende nae deser
tegewordige ordonnantie, opte pene als voere.
ALLEN MOMBAEREN ENDE TOESIENDERS,
TESTAMENTELIJKE OFT ANDEREN BIJDER
WET GESTELT, ZULLEN EEDT DOENE.
7. Ende op dat der voerscreven weeskijnderen
oft ommechtigen, mise-
rabilen persoonen goeden te bat mogen
verwaert wordden ende besorcht,
zullen die voerscreven mombaere ende
toesiender, alsoe bij testamente
gestelt, alsoe wel hoeren eedt moeten doene
bijder wet als andere, oft
anders zal all voer nul ende van onweerden
wordden gehouden des bij hon
zal wordden gedaen, ende en sullen zij
anderssijns nijet daer mede voer den
recht oft voer den weeskijnderen mogen
gestaen, mer zullen de voerscreven
weeskijnderen oft vormombaerde persoonen, oft
oock anderen luijden, die
midts honder ombehoerlijke simulaete mombarije
in [eenige?] betalinge aen
den selven gedaen, oft daer mede
gecontraheert [hebben], tegens dien altijt
mogen hebben verhael ende regress van tgene
des zij, mombaeren, alsoe
zonder eedt gedaen hebben, ende en zullen hon
inden recht nijet als
mombaeren mogen excuseeren.
INNOCENTEN, STOMMEN, BLIJNDEN ENDE ANDEREN
MISERABILEN PERSOONEN ZALMEN
INSGELIJCX MOMBAEREN STELLEN.
8. Item, is oeck wel te verstaene, dat als
vader ofte moeder afflivich
wordden, die achterlaeten eenige sotten
kijnderen, onnosele oft ommech-
tighen huere sinnen, oft die stom oft met
allen dooff, oft van quaede
regimente zijn, al waeren die persoonen over
huere vijff ende twijntich
578
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
jaeren oudt, dat zij nochtans zullen gedaen
wordden in voochdien ende
mombarijen om huere persoonen ende goeden wel
besorcht te worddene.
HOE ENDE OP WAT DAGHE MEN DEN PERSONEN TOT
DER MOMBARIJEN BIJDER WET
ORDINEEREN ZAL MET SOMMIERLIJKE KENNISSE.
9. Item, wanneer aenden schouteth ende
scepenen versoecht wordt den
ommundigen oft andere persoonen mombaers oft
toesienders gegeven te
wordden, soe zullen de voerscreven scepenen,
als opperweesmeesters, den
voerscreven mombaere ende toesiender altijt
ordineeren dach ende stellen
den voerscreven weeskijnderen oft andere
miserabilen persoonen op eenen
ordinaris dach van recht inde tegewordicheijt
vanden selven persoonen,
oft ten minsten daer toe wittelijk gedaecht
zijnde, om huere redenen
behoerlijck te aenhoeren die zij daer tegens
seggen willen; die welcken
redenen sommeerlijck gehoort, oft oeck bij
non comparitien van hon,
zullen die voerscreven scepenen bij hoeren
eede den voerscreven mombaere
ende toesiender ordineeren, die welck
navolghende den vonnisse der
scepenen sculdich sullen wesen de voerscreven
mombarije ende toesien-
derscap te aenveerden, opte pene van drie
pondt, inhoudts koerboecks,
soe dicwil ende meenichwerven als zij des
weijgeren te doene; ende zullen
daer aff den eedt doen thueren aencomene
inder formen hier nae volghende;
mer mombaer ende toesiender totder mombarijen
ende toesienderschap
willich zijnde, ende daer toe nut ende
bequaem zijnde, bezundere soe verre
haestichheijt daer in gelegen zij, zullen
tallen tijde hoeren eedt mogen
doen ende de voerscreven mombarijen ende toesienderscap
aenveerden.
DEN EEDT VANDEN MOMBAERE ENDE TOESIENDER.
10. " Hier sveer ick, daer toe ic
geordineert ben ende gecoren, dats
mombaer te zijne oft toesiender vanden
weeskijnde oft weeskijnderen, etc.,
A. B., etc., dat ic die selve weeskijnders ende
huere goeden zal regeeren
ende hanteeren bij mijner consciencie wel
ende rechtveerdelijck, ende dat
ic in allen zaken der selver kijnderen
proufijt zal voerstellen ende huere
scaede beletten, ende gheenderhande van
hueren onruerende goeden oft
renten en zal vercoopen, veranderen,
vertieren oft belasten sonder
merckelijcke nootsake ende dat bij consent
vanden scepenen deser vrijheijt,
580
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
als opperweesmeesteren, met volcomen kennisse
ende weetentheijt oft
proufijt vanden selven kijnderen daer inne
gelegen zij oft nijet, ende daer
aff doen zall altijt goede wittige rekeninghe
ende bewijs vander hantteeringhe
ende administratie vanden selven goeden.
VANDER REKENINGHE DER WEESEN TEN LANCXTEN
BINNEN IJ JAEREN TE DOENE.
11. Item, soe is geordineert, datte
vorscreven mombaere ende toesiender
vanden vorscreven weeskijnderen oft vanden
miserabilen persoonen zullen
gehouden wesen des jaers oft ten twee jaeren
eens ten lancxten rekeninghe
ende bewijs te doen van honder administratie,
die zij gehadt ende gedaen
hebben, ende dat voer twee scepenen deser
vrijheijt ende hoeren gesvoeren
cleerck, op eenen gelegen dage inde weke,
daghende daer toe oft doende dagen
ten selven dage met eenen sondaeghs geboode
allen den vrienden ende
magen, omme die rekeninghe aldaer comene te
aenhoeren dien belieft;
gevende den voerscreven scepenen ende voer
elcken twee stuijvers,
makende vier stuvers, zonder meer, ende den
cleerck twee stuvers, ten
waer die rekeninghe van meer jaeren dan van
twee jaeren gebuerden.
HET GEBRECK DER REKENINGE SALMEN VERHALEN
TEGENS DEN MOMBAERE ENDE
TOESIENDER.
12. Ende ingeval dat de voerscreven mombaere
ende toesiender van
honder voerscreven administratie, als voerscreven
staet, egheen rekeninghe
oft bewijs en doen, en de voerscreven
weeskijnderen namals, oft iemandt
vanden kijnderen wegen, oft van ennighen
miserabilen persoonen in momba-
rijen gestaen hebbende, hon des beclaechden
ende becroonden tegens hueren
mombaere ende toesiender, van ennighen
gebreeek des zij daer aen seijden
te hebben, met goeden redenen ende apparentie
van recht, soe zalmen tselve
gebreck tegens den selven mombaere ende
toesiender tsamentlijck ende
hueren goeden verhalen, als den ghenen die in
bedroch gewandelt hebben.
IN WAT PENEN ENDE HOE DIE MOMBAERE ENDE
TOESIENDER BIJ GEBREKE DER
REKENINGE DAER IN VALLEN.
13. Ende te meer, soe verre ennighe
merckelijck gebreck gevalt aende
voerscreven rekeninghe vanden mombaer ende
toesiender te doene na den
582
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
tijt van twee jaren verleden, ende zij des
van wegen den kijnderen oft den
miserabilen persoonen oft huere vrienden ende
magen versoecht zijnde,
ende bijden wet daer aff gesommeert zijn des
te doene, ende dan nijet en
doene, zullen de voerscreven mombaere ende
toesiender verbueren drie
ponden, inhoudts des keurboecx, soe dicwil
ende menich werven als
geboeren zal.
HOE ENDE IN WAT MANIEREN DIE TOESIENDER
VANDER PENEN ENDE DER SCULDEN
HOM MACH VERHUEDEN.
14. Ende want dicwil gebuert alhier in deser
vrijheijt dat de toesiender
vande weeskijnderen hom der administratien
van ontfanck oft vutgeven
nijet en onderwijndt, zoe en zal nochtans de
selve toesiender van tgene des
voerscreven staet nijet wesen onghehouden,
mer zal des nijet tegenstaende
metden mombaere even diep inder schult ende
der penen gehouden wesen;
ten zij dat de selve toesiender, hoe wel die
egheen administratie gehadt en
heeft, nae dat die twee jaeren sonder
rekeninge te doen verleden zijn,
beclaegt hom des over zijnen medegeselle den
mombaere, verthoenende
voer recht dat zijn schult oft gebreeck nijet
en is, ende begheert den selven
zijnen medegeselle met recht daer toe
gesommeert ende bedwongen te
hebben, opte verbuerte vander penen als
voere; in welcken gevall, dat alsoe
bijden toesiender verthoent ende versoecht
zijnde, zal de selve toesiender
vander penen onghehouden zijn, ende oeck
vander scult, soe verre hij nijet
ontfangen oft vutgegeven en heeft. Ende oft
gebreeck geviele aenden toe-
siender ende den mombaere nijet, zalmen doen
metden mombaere inder
selver vueghen ende manieren. Ende zal de
voerscreven mombaere, ten
versuecke vanden toesiender, alsoe tot eenen
zekeren gelegen dage bijden
wet om zijne rekeninge te doen gesommeert
zijnde, die soe wel binnen
den twee jaeren als naden twee jaeren hier
moeten doen, opte pene als
voeren.
HOEMEN DEN STERFHUIJSEN VAN WEGHEN DER
OMMUNDIGEN OFT MISERABILEN ZAL
MOGHEN AENVEERDEN.
15. Item, datmen van nu voertaen in egheen
sterffhuijsen, daer ommun-
584
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
digen kijnderen oft miserabilen persoonen als
voeren in gericht zijn, en za
mogen vercoopen ennige haeffelijcke goeden
metden heere oft anderssins,
ten versuecke vanden besittere des
sterffhuijs, ten zij dat ierst ende voer
all den selven weeskijnderen oft miserabile
persoonen zijn wittelijk gegeven
ende geordineert mombaer ende toesiender,
ende die geeedt zijn, als voere,
ende die den staet des sterfflluijs,
prouffijt ende omproufijt nae hoere con-
scientie hebben hulpen verhandelen; wel
verstaende dat hier inne nijet en
zijn begrepen ennige die ennigen goeden
opgewonnen hebben met recht,
die welcke, hoe wel weeskijnderen daer inne
gericht zijn, wel sullen mogen
doen procedeeren tot executien van dien
goeden; ende dat zij mombaer
ende toesiender vander kijnderen weegen
egheen vutcoop en zullen laeten
doen vut eenen vollen sterffhuijs, ten zij
bij consent ende decreet vanden
scepenen.
VANDEN PENNIJNGEN DER OMMUNDIGEN BIJDEN
MOMBAERE OFT TOESIENDER GEANVERT
OFT NADEN DRIE MAENDEN OVERSTREKEN NIJET
AENGELEET.
16. Item oft gebuerde, dat bijden mombaere
ende toesiender ennige
haeffelijcke goeden vanden weeskijnderen oft
vermombaerde persoonen
vercocht wordden, soe zullen die voerscreven
mombaere ende toesiender,
binnen den tijt van drie maenden naden dach
der betalinghe de pennijngen,
boven tgene des zij in orbaere ende proufijt
vanden kijnderen oft vermom-
baerde persoenen vutgeven zullen hebben,
voorts gehouden zijn ende
sculdich wesen rentschwijs ten meesten
proufijt vanden selven te beleggen
ende vut te setten; ende ingeval zij des
nijet en deden, ende men [sulcx]
namaels bevonden, zullen de voerscreven
mombaere ende toesiender den
selven weeskijnderen ende vermombaerde
persoonen gehouden zijn ende
sculdich wesen vanden tijt vanden drie
maenden voerts rente te gevene
ende te betalene, den penninck sesthien. ten
zij dat zij [het] om redenen
wille ende meerder proufijt vanden selven
kijnderen ende andere, bij
consente ende advijse vanden wet, gelaeten
hebben, ende daer aff in tijde
van honder rekeninge genoech blijcke.
586
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VAN PENNINGEN GECOMEN ENDE VEROVERT VAN
SCHATSCHULDEN DEN OMMUNDIGEN
TOEBEHOERENDE, OFT ERFFGELT BIJ OUXAEMHEIJT
LATENE VUTSTAENE, BEHOORLIJK
INTEREST ETC.
17. Item, ingeval de voerscreven
weeskijnderen oft vermombaerde per-
soonen ennige merckelijck quantiteijten van
schatschulden vutstaende
hebben, oft erffgelt, ende die bijden
mombaere ende toesiender opgehaven
wordden, zullen sij, mombaer ende toesiender,
die binnen den drie maenden
vut zijn (1) te leggene als voere, oft rente
daer aff te gheldene als voere.
HOEMEN ERFFENISSE DER OMMUNDIGHEN OFT
INNOCENTEN ZAL MOGHEN ENDE
SCHULDICH ZIJN TE VERCOOPEN.
18. Item, dat de mombaeren ende toesienderen,
oft zij kinderen oft
vermombaerde persoonen (sic), egheen
onruerende goeden oft erffenisse, als
zijn huijs, hoff, landt, zandt, weije,
driesschen, grondt oft bodem, oft eenige
onquijtbaere renten den voerscreven
weeskijnderen oft vermombaerden
persoonen toebehoerende en zullen mogen
vercoopen vutder handt, dan
alleenlijk metden sondaeghs geboode ter
poeijen vut, oft tot Outurnhout
inder keercken, daer onder die selve geboden
(2) gelegen zijn, ende metden
heere metden vutgaende bernende kersken, ten
hoochsten, ten meesten
proufijt vanden selven weeskijnderen ende
vermombaerde persoonen,
affirmerende nochtans oeck ierst ende
sweerende aen God ende den
heijligen, zij, mombaer ende toesiender, ende
oeck vanden naesten vrienden
twee, alsoe verre mogelijck zij, dat den
vercoop tot meerder proufijt
gedaen zoude wordden vanden weeskijnderen dan
gelaten; ten waere
oeck, dat genoech blijckten (sic) bijden
scepenen, als opperweesmeesteren,
dat beeter vercocht waere vutder handt dan
metden heere, dwelck in dien
geval mombaere ende toesiender zullen moeten
versuecken [verkleeren?]
bij eede, te wetene oft den kijnderen oft
vermombaerde persoonen mer
voer een cleijn ende het minste gedeelte daer
inne gericht en waeren, ende
men nijet wel gevuechelijck en conste alleen
vercoopen, oft om gelijke
(1) Au lieu de: zijn, lisez: zien.
(2) Au lieu de: geboden, il nous semble qu'il
faut lire: goeden.
588
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
goede redenen; in welcken geval nochtans zij,
mombaere ende toesiender,
ende boven dien noch twee vanden naesten
vrinden, daeraff deen van des
vaders zijde ende deen vander moeder zijden,
zullen sweeren bij eede dat
beeter ende oirborder vercocht waere voer den
kijnderen oft vermombaerde
persoonen dan gelaten.
VAN BEHOORLIJCKE BORCHTOCHTE TE STELLEN
BIJDEN MOMBAEREN VOER
DAENVEERDEN VANDEN GOEDEN.
19. Item, dat alle mombaeren ende
toesienderen van weesen oft vermom-
baerde persoonen, voer ende al eer zij
eenichsins bewijnde, handelinge oft
administratie hebben zelen vanden goeden der
selver weesen oft vermom-
baerde persoonen, gehouden selen zijn, in soe
verre de vrienden vanden
weesen oft vermombaerde persoonen des
versoeeken, zekere vasticheijt
ende borchtochte te stellene binnen dezer
vrijheijt, goet genoech zijnde
nae gemeijnen goede duncken vander weerden
vander weesen goeden, van
dat zij die goeden wel ende duechdelijck
regeeren ende bewaeren zelen ten
orbore ende proufijt vanden selven.
HOEMEN BIJ GEBREKE VAN BLOETSWEGHEN OFT DER
VOERSCREVEN BORCHTOCHTE
DEN WEESEN ZAL VERSIEN INDER MOMBARIJE
ex-officio.
20. Item, weeskijnderen oft simple oft sotte
mensschen ende andere dien
het bij oude, verleeftheijd oft cranckheijd
van zinnen noot oft orbaer is bij
mombaeren geregeert te worddene, dwelck staen
zal ter discretien vanden
weesmeesteren, ende die van svaders oft
moeders weegen hier gheene
maghe en hebben, oft al hadden zij eenighe
ende die den voerscreven scepe-
nen, als opperweesmeesteren, tot der
mombarijen nijet nut oft bequaem en
doechten, oft die gheene borchtoechte inder
manieren voerscreven gesetten
en consten, oft dien de vrienden ende den
scepenen zonder borchtoechte te
stellene nijet sufficient genoech en doechte,
dien salmen mombaeren gheven
vander vrijheijt wegen.
VANDEN VACATIEN DER MOMBAEREN VOER DEN WESEN.
21. Item, alle mombaeren ende toesienderen
vanden weesen, zoe wanneer
590
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
zij inden zaken der weesen vaceeren selen
buijten der vrijheijt, zullen daer
aff geloont wordden nae gelegentheijt der
zaken; ende ingeval zij hon
selven te vele toe taxeerden oft loonden, zal
tselve staen ter discretien ende
moderatien vanden scepenen, als
opperweesmeesteren, ende dit soe verre
der voerscreven weesen goeden dat verstrecken
moegen.
STERVENDEN OFT FAILLIERENDEN MOMBAEREN OFT
TOESIENDEREN, HOEMEN INDIE
STADT VAN DIEN VAN EENEN ANDEREN DEN WESEN
VERSIEN ZAL.
22. Item, oft gebuerde dat ennige vanden
mombaere oft toesiender van-
den weeskijnderen oft ommechtich zijnre
zinnen oft vanden vermombaerde
persoonen storve oft ommechtich zijnre zinnen
wordde, oft van schulden
vluchtich waere wordden, oft van quade
feijten oft mer [meer] jaerschaeren
hom vander vrijheijt absenteerde, dat dan die
andere mombaer oft toesien-
der daer aff die wete zal doen den scepenen
deser vrijheijt, als opperwees-
meesters, die welcke in stede van dien selen
ordineeren eenen anderen
mombaer oft toesiender daer [toe] nutste ende
bequaemste zijnde.
HOE LANGHE DIE OMMUNDIGHE BLIJVEN IN
MOMBAERIJEN.
23. Item, dat alle weeskijnderen oft
vermombaerde persoonen beneden
hueren vijff ende twijntich jaeren oudt
wesende, zelen blijven in mombarijen
totter tijt toe dat zij vijff ende twijntich
jaeren oudt zelen weesen, ten waere
dat huere mombaere ende toesiender bij hueren
eede eendrachtelijck ver-
cleerden voerden scepenen, als
opperweesmeesters, op eenen ordinaris dach
van recht, met goeder wetentheijt, ende
tselve den scepenen bij kennisse
oft andere wetentheijt alsoe oeck gedoechte,
dat de selve weeskijnderen oft
vermombaerde persoonen wijs genoech waeren om
huere goeden selve te
regerene, sonder te doene (1) vanden
voerscreven hueren mombaer oft toe-
siender; in welcken geval de selve
weeskijnderen ende vermombaerde per-
soonen heuren goeden zelen moegen aenveerden
ende regeeren soe hon dat
believen zal; den selven [ende zelen ?]
alsdan de voerscreven heure mom-
baeren vander mombarijen ontslagen wordden,
ende de voerscreven wees-
kijnderen selen gehouden zijn heure mombaer
van al quitancie te verleenene.
(1) Au lieu de: sonder te doene, lisez:
sonder toedoene.
592
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VAN HUERINGHEN DER ERVEN BIJDEN WESEN
VERHUERT OFT BETALINGHE
DER SELVEN, AL SONDER TOEDOEN VAN HUEREN
MOMBAEREN GEDAEN.
24. Item, jonghers onder hueren xxv jaeren
oudt oft noch, in soe verre
zij, in mombarijen staende, ennige van hueren
erven oft huijsen sonder
hueren mombaers consent verhuerden, ende soe
verre dat de mombaere
vercleert oft men bevijnden tot hueren
achterdeel te wesene, en zal de selve
hueringe van eegheenen weerden wesene. Ende
soe verre iemandt den
vermombaerde persoonen ennige betalinge daer
aff daden en zullen zij daer
mede egheen betalinghe doene, mer zullen daer
aff noch ghepunieert word-
den nae gelegentheijt der zaken, gelijck nae
van alsulcken betalinge
gescreven staet.
MINDER VAN JAEREN, AL WAEREN ZIJ GEHOUDT, HOE
ZIJ HUERE ERFFENISSE BIJ
HON SELVEN NIJET EN MOGEN VERCOOPEN.
25. Item, jonghers boven sesthiene jaeren
ende beneden vijff ende
twijntich jaeren oudt zijnde, al waeren zij
tot houwelijck gecomen, en zelen
heure onruerende have, als huijs, hoff,
erfrenten, leengoeden, hoff goeden,
chijss goeden oft eegheenrehande goeden nijet
mogen vercoopen, versetten,
becommeren, bezwaeren, belasten, laten
affquijten oft in egheenre hande
manieren verthieren sonder consent vanden
scepenen deser vrijheijt ende
ten bijwesene van hoeren mombaere ende
toesiender, inder manieren
boven gescreven; oft anders tselve bijden
jonghers gedaen en zalmen van
gheenen weerde houden ind recht.
HOEMEN BETALINGHE VAN HOOTGHELT OFT ERFFGELT
DER WEESEN DOEN MACH.
26. Item, dat niemant, wie hij zij, die
ennige weeskijnderen oft andere
onder hoer vijff ende twijntich jaere oudt,
oft andere persoonen vander
vrijheijt in mombarijen staende, ennige
quijtbaere erffrenten vuijtreijckt
ende betaelt, en zal mogen ennighe hootgelt
van dier erffrente, in deel oft
int geheel, in handen vanden selven
vermombaerde persoonen gheeven,
leggen oft betalen; mer die ghene die ennige
vermombaerde persoone rente
594
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
oft pachte ghelt oft betaelt, zijn hootghelt
moeten leggen ende betalen in
handen vanden mombaere ende toesiender, oft
nantizeeren de selve witte-
lijck, alsoot behoort, in handen vanden scepenen;
ende die ter contrarien
doet, en zal daer mede egheen betalinge doen,
alsoe hier nae noch
bescreven staet.
VANDEN GHENEN BOVEN HON XXV JAEREN VAN
SOBEREN REGIMENTE.
27. Item, jonghers die over huere vijff ende
twijntich jaeren oudt zijn
ende nochtans dijen nijet teghenstaende nijet
oft luttel en wijsen, maer
blijven oft schijnen te wesenen doirslaegers
oft verstruijers van hoeren
goeden, selen niet te min blijven in
voochdijen ende mombaerijen totder
tijt toe dat huere mombaere affirmeeren selen
bij hueren eede, dat hon
dunckt dat zij, zonder sorghe van bijster oft
arm te worddene, heur goet
selen wijs genoech zijn te regerene, ende die
nae hueren aenbrenghen
bijden scepenen daervoer gehouden wordden.
MOMBAER OFT TOESIENDER BEZUNDERLIJCK EN MACH
EGHEEN ERFFENISSE COOPEN
TEN ACHTERDEEL WEESENDE VANDEN WEESEN.
28. Item, dat eegheene mombaere oft
toesiender bezunderlijck vanden
weeskijnderen voerscreven oft vermombaerde
persoonen eegheen huijs,
hoff, erffrenten oft erven, hoedanich die
zijn mogen, en selen mogen coopen
in eningher manieren tot hueren achterdeel,
sonder bijzijn van hoeren
mombaere ende toesiender; ende oft zij de
contrarie deden daer aff, dat
dien coop nul ende van onweerden zijn ende
blijven zal.
VANDER WARANTSCHAP DES LESTE VONNISSE VOERDEN
WEESEN.
29. Item, dat egheen mombaers oft toesienders
int vercoopen van ennigen
der weeskijnderen oft vermombaerde persoenen
goeden en zullen gehouden
weesen voer den weeskijnderen oft
vermombaerde persoenen ennige leste
vonnissen op hon eijghen goeden te geven oft
te consenteeren, te wetene van
warantscap van ennigen goeden; mer indien den
coop alsoe gebuert,
zullen zij dier weeskijnderen goeden wel
mogen gelooven te waeren ende
596
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
te claeren, metden lesten vonnisse, inder
weeskijnderen oft vermombaerden
personen naem, op der weeskijnderen oft
vermoembaerde personen
goeden, ten waere dat den selven mombaere
ende toesiender, ter belieffden
vanden weeskijnderen oft vermoembaerde
persoonen selve, hon eijghen
goeden beliefftde te verbijndene.
GEPASSEERDE REKENINGHE DER WEESEN NA DIE
AFFLIJVICHEIJT VANDEN MOMBAERE
OFT TOESIENDER EN ZALMEN NIJET REPROCHEREN..
30. Item, dat soe wanneer mombaere ende
toesiender hon rekeninghe
vanden ontfanck ende vutgeven ende der
hantteringe der voerscreven
kijnderen oft vermombaerde persoonen goeden
voer scepenen gedaen is
geweest, daer toe eenen iegelijck gedaeght is
geweest metden sondaeghs
geboode, gelijck boven gescreven staet, ende
die alsoe gepasseert is, ende
daer nae mombaere oft toesiender afflijvich
wordden, ende bij aventuere
iemande aldusdanige rekeninge nae woulden
reprocheeren oft weerder
leggen, soe zalmen die rekeninghe van weerden
houden, zonder die alsdan
in ennigher manieren te mogen reprochieren
oft weerder leggen.
HOE LANGHEN TIJT MEN DER WEESEN HUIJSEN OFT
ERVEN MACH VERHUEREN.
31. Item, dat alle mombaere ende toesiender
van weesen oft vermom-
baerde persoonen en zelen egheene goeden, van
huijsen oft erven, den
selven weesen oft vermombaerde persoonen
toebehoerende nijet langher
mogen verhueren dan den tijt van sess jaeren;
ende dat oft zij contrarien
deden, zal alsulcken hueringe van onweerden
zijn ende blijven.
DER OMMUNDIGHEN OFT WEESEN ERFFENISSE EN
ZALMEN NIJET ONTGUEDEN
ZONDER VOERGAENDE AUCTORIZATIE ENDE DECREET
DER GEMEIJNEN SCEPENEN,
TOT VIEREN TOE.
32. Item, den rentmeester, zijnen
stadthouder, den scepenen oft den
secretaris en zal nijet georloft zijn ennige
voerwaerden oft contracten te
passeerene oft ontguedenisse te doene, oft
daer over te staene daer ennige
weeskijnderen oft jonghers, onder huere vijff
ende twijntich jaeren oudt
zijnde, huere erffelijcke goeden oft
onruerende goeden vercoopen oft
belasten zelen, sonder consent ende decreet
vanden gemeijnen scepenen
598
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
op eenen ordinaris dach van recht, ten waer
om der grooter haesticheijt
wille, ende altijt ten minster honder vier
vergadert zijnde, daer toe
gedraegen (sic) ende hon daer aff blijke oft
kennelijck zij, dwelck men zal
stellen ende den dach vander consent inden
brieven die daer aff gemaect
zullen wordden.
VANDER ERFFENISSEN DER SELVER ZONDER HET
VOERGAENDE DECREET ENDE
AUCTORIZATIE ONTGUET.
33. Item, oft ennige persoonen in mombarijen
staende sonder consent
ende decreet vanden scepenen deser vrijheijt,
als voergescreven staet, ende
sonder bijzijnde [bijzijne] van hoeren
mombaer ende toesiender voer
ennighe bancken oft wethouderen, buijten deser
vrijheijt oft daer binnen,
oft voor notaris ende getuijgen, oft oeck bij
inadvertentien alhier in deser
vrijheijt voer scepenen ennige onruerende
goeden vercochten, becom-
merden oft beswaerden, oft met hon selffs
handtgescrifte beleenden, dat
alsulcken vercoop, besvaeringe oft
beleeninghe als nijet ende van onveerden
zijn zal.
VAN BETALINGHE VAN PENNINGHEN DEN GHENEN IN
MOMBARIJEN STAENDE ONNUTTE-
LIJCK DOERGESLAGHEN, OFT TEN ANDEREN (sic) IN
GOEDEN ORBAER BEKEERT, HOE
VERRE TSELVE VOER BETALINGHE ZAL GEHOUDEN
WORDDEN.
34. Item, oft de penninghen bijden coopere
[oft ?] beleender van alsulcken
renten, goeden oft penninghen, gegeven ende
betaelt wesende den wees-
kijnde oft den ghenen die onder zijn jaeren,
oft anders, als voere, in
mombarijen is, in al oft in dcel
doergeslaegen oft verlooren waeren, sonder
in des vercoopers orbaere bekeert te zijne,
dat in dien gevalle de selve
coopere ende beleendere de penningen die
alsoe omprofijtelijken doorge-
slaegen zijn geheelijck ende al verlooren zal
hebben; maer ofter noch
ennige in wesene waeren, oft oeck in
proufijten vanden vercoopere bekeert,
daer aff genoech bleeke, dat in dien gevalle
tgene des daer aff noch in
wesene waere oft in orbaere ende proufijte
bekeert, gerestitueert ende
weerderkeert sal wordden, ende anders nijet,
ende daer mede zal tcontract
ende hantgescrift daer aff gemaect
gerescindeert wordden.
600
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VAN GOEDEN OFT WAEREN DEN JONGHERS OP
FINANTIE VERKOCHT.
35. Item, oft oeck iemandt eenighe waeren oft
goeden ennigen vanden
jonghers oft vermombaerde persoonen
voerscreven vercochte op finantie,
ende tgelt daeraff doergeslagen oft verthiert
waere, in al oft in deele, dat
die gheene die alsulcken goet vercocht hadde
dat goet verlooren zal hebben,
ende de jongen zal onghehouden weesen vanden
penninghen restitutie te
doene; het en waere. dat die gecochte goeden
oft de penningen daer aff
gecomen al oft in deele noch in weesene
waeren, oft in zijnen orbaere
bekeert, soe zal hij gehouden weesen tgene
over te gevene dat in weesen
is oft in zijnen orbaer bekeert is, ende
anders nijet; ende die gheene die
alsulcken finantien vercocht hadde. op dat
hij een ingeseten is van deser
vrijheijt, zal daer aff nae gelegentheijt der
zaken wordden gecorrigeert.
KNECHTKENS VAN XIIIJ JAEREN, MEIJSKENS VAN
XIJ JAEREN, HOE ZIJ TESTAMENT
MOGHEN MAKEN.
36. Item, in tgene des voergescreven staet
altijt vutgenomen, dat
jonghers, het zij knapele over vierthien
jaeren ende vrouwelijck persoonen
over huere xij jaeren oudt zijnde, mechticht
haere zinnen, soe verre trecht
vermach, selen mogen maken ende ordineeren
huere testament ende
vutersten wille, sonder bijwesene ende
auctorizatie van hueren voochden
oft mombaeren.
DIE JONGHERS MINDER VAN JAEREN HOE ZIJ MOGHEN
COMENSCHAPPEN HANDELLEN
OFT NIJET.
37. Item, dat jonghers, oudt zijnde sesthiene
jaeren ende onder huer vijff
ende twijntich jaeren, gheenrehande
coopmenscappen oft voerwaerden doen
oft aengaen en selen anders dan van broode,
biere oft nootdorstighe (sic)
zaken heurs lijffs, sonder bijwesene van
hueren mombaere; ten waere
jonghers die hon tot duechden ende ennigen
goeden exercitien stelden, den
welcken wel georlooft zal zijn hon, bij
goetduncke heurer mombaers, bij
goeden luijden oft bij coopluijden te houdene
ende met hon duechdelijck
comenscappene ende neeringhen te hantteerene;
in welcken gevalle zij
bewijnt ende administratie selen mogen hebben
van huere haeffelijcke
602
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
goeden ende vanden jaerlijcxen renten ende
bladinghen van heuren
onruerende goeden, ende anders nijet.
HOEMEN DEN VERMOMBERDEN PERSONEN ZAL INDEN
RECHT ONTFANGHEN.
38. Item, noch zelen inden recht, in
aenlegghers oft verwerders stadt
nijet mogen ontfanghen zijn dan bij
auctorizatien van heuren mombaeren
ende toesiender, oft ten minsten van eenen
van hon.
VAN CONTRACTEN, VOERWAERDEN OFT GELOOFTDEN
BIJDEN VERMOMBAERDE PERSONEN
ZONDER CONSENT VAN ZIJNEN MOMBAERE AENGEGAEN.
39. Item, oft eenighe der persoonen voerscreven
sonder consent van
zijnen voochden anderssins eenighe
voerwaerden, contracten, borchtochten
oft gelooften aenginge oft dade, daer hij
merckelijke schaede bij geleden
hadde oft geschaepen waere te lijdene, oft
gequest waere (?), oft inden
rechte die nederlaghe hadde, dat schouteth,
rentmeester ende scepenen
daer onder de zake berustende waere, alsulcke
voerwaerden oft voerde-
ringhe te nijeuwte doende den jonghen oft
vermombaerden persoonen selen
int geheel setten in zijnen iersten staet van
tgene des, naeder publicatien
van deser ordinantien, desen aengaende
contrarie van desen gedaen is,
ende zelen voerts inder zaken doen ende
ordineeren alsoe nae gelegentheijt
der selver zij bevijnden selen daer toe
dienende.
VAN SCHULDEN IN DOBBEL SCHOLEN OFT ANDERE
TUIJSSCHERIJE BIJDEN JONGHERS
GEMAECT.
40. Item, jonghers onder heure jaeren
wesende, gelijck voergescreven
staet, oft andere persoonen in mombarijen,
als voergescreven staet, staende,
zelen ongehouden weesen ennige penninghen te
moeten betalen die zij op
dobbel scholen oft elders met quaet spelen,
in bolbanen, cloossbanen,
queekspelen oft dier gelijken speelen
ontleent oft verlooren hebben ende
sculdich zijn bleven; ende tgene dat zij op
alsulcken speelen verlooren ende
betaelt hebben, zelen zij met recht mogen
weederheijsschen.
604
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
VAN CLEIJNE SPELEN IN EERLIJKEN RECREATIEN
VERLOEREN ENDE BIJDEN JONGHERS
BETAELT.
41. Item, wes de voerscreven jonghers
verlooren ende betaelt zelen
hebben met caetsene oft balslane, tot v
scellingen grooten Brabants toe,
daer aff zalmen hon egheen restitutie doen;
mer wes zij op alsulcken speele
verlooren hebben ende sculdich bleven zijn
oft ontleent zelen hebben, daer
aff selen zij onghehouden zijn iet te
betalene.
VANDEN QUAET BELEIJDERS OFT ONDERHOUWERS DER
JONGHERS.
42. Item, wie jonghers betrocke tot spele,
oft aenhielde in bordeelen oft
andere oncerlijken tuijsscherijen, dien
salmen corrigeeren nae gelegentheijt
der zaken; ende wes zij aldaer vertheeren
ende sculdich bleven zijn, daer
aff zelen zij ongehouden zijn.
VANDEN WEERDERSPENNINGHEN JONGHERS TEGHEN
HUER MOMBAREN.
43. Item, jonghers die van hueren mombaers
nijet geregeert en willen
wesen die hon metden recht gegeven zijn, mer
hon tegens honlieden oppo-
nieren ende weerderspennich maken met quaeden
dreijghelijke worden
ende anderssijns, ende de voerscreven
mombaeren daer aff clachtich vielen,
datmen den selven jonghers zal moegen
corrigeeren, het zij die selve
stellende te water ende te broode, oft
anderssijns, soe den schoutet ende
scepenen dat nae gelegentheijt der zaken
goetduncken zal.
HOE ENDE WANNEER MEN DEN JONGHERS ZAL
ONTSLAEN VAN HONDER MOMBARIJEN.
44. Item, wanneer man oft wijff, onder zijn
vijff ende twijntich jaeren
wesende, te houwelijcke gecomen is, oft zoe
wanneer ennighe jonghs
gesellen, onder heure vijff ende twijntich
jaeren zijnde, al zijn zij onghe-
houwt, proper, hendich ende van goeden regimente,
alsoe dat zij hon
vueghen tot neeringhen, coopmanscappen ende
duechden, ende zij midts
dien begheeren ontslagen te zijne vander
mombarijen oft voochdien, soe
selen heure voochden dan ghehouden zijn te
coemene bijden schoutet ende
scepenen, te kennen gevene [gevende] de zake;
ende dan zelen die
606
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
schoutet ende scepenen ondersuecken die
manieren ende conversatien ende
tregiment vanden jonghen; ende in soe verre
zij bij informatien ende bij
eede vanden mombaere ende toesiender, oft
andere daer aff kennisse
hebbende, bevijnden dat hon dunckt dat die
jonghe zijn goet wel regeeren
zal, sonder te doene te hebbene zijnen
mombaer, soe selen die voerscreven
mombaere ende toesiender alsdan van heuren
eede ende mombarije bijden
voerscreven schoutet ende scepenen ontslagen
wordden, ende van al
quitantie hebben; ende zelen die
coopmenscappen ende hantteeringe die de
selve jonghers van dan voerdane doene ende
handteerene selen, al eest
sonder bijzijn oft consente vanden voochden
oft mombaere, stadt grijpen
ende van weerden blijven, ende heure ruerende
ende onruerende goeden
moghen vercoopen, veranderen, verthieren ende
belasten, ende heuren
vrijen wille daer mede doen, sonder
toesegghen [tegensegghen?] van
iemanden.
VANDER VERHOUDEN AUCTORITEIJT DER VRIJHEIJT
VAN ALLEN DESEN TE MINDEREN,
TE MEERDEREN, ETC.
45. Behoudelijck van allen desen poincten
ende iegelijken van dien der
interpretatie, meerderen ende minderen van
schoutent ende scepenen der
voerscreven vrijheijt, alsoe hon nae
gelegentheijt vander zaeken ende tijde
zal duncken orboerlijck ende behoorlijck
wesende.
Dese boven gescreven ordinantie met allen
zijnen poincten is vut gepubli-
ceert alhier in deser vrijheijt, ter poeijen
vut, met eenen sondaeghs geboode,
den xxiijsten dach novembris anno xv hondert
drie ende derttich, ten bijzijne
van Lauwereijs van Hasselt, schoutet, Thomaes
vanden Veken, Claus
Knechts ende Claus Meijenbosch, Zegher van
Uden, Peeter Bogaerts, Jacop
dJonghe ende Zegher Verzantfort, scepenen der
selver vrijheijt, ende mij,
als secretaris.
Onderteekend HUYBRECHT WALSCHE.
608
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE (1).
Ordonnantie vanden rade van Brabant aengaende
de gerechticheijt des
rentmeesters in saken reele.
(Is augusti 1529.)
AEN MIJN HEEREN DEN CANCELLIER ENDE LUDEN
GEORDONNEERT IN SIJNEN RADE VAN
BRABANT.
Gheeft te kennen uwe goetwillighe Frederik de
Gent, rentmeester ons
heeren des Keijsers van Turnhoudt, hoe dat
dingeseten der vrijheijt van
Turnhoudt allen acten [actien] reelen,
hoedaenich die sijn, als gront ende
bodem aengaende, erffpalinge, waterlaeten,
erffpenningen, torffputten ende
dergelijcke bedinghen voor hem, rentmeester
voerscreven, als erffheere
van wegen sijnder officien bijder
Keijserlijcke Majesteijt daertoe geordineert
gelijckmen dat altijt van oudts voor den
rentmeester ende scepenen der
vrijheijt costumelijck gepleecht heeft te
bedingen vanden geschil [geschil-
len?] (2) inder voerscreven vrijheijt
gebeurende, ende al ist soo dat die
vander geestelijckheijt allen huere
daegelijckste acten [actien] reelen
behoiren, van gescreven rechten weghen ende
den notoiren lantrecht, te
bedingen, het sij aenleggers oft verweerders,
voor den voorscreven rent-
meester, als een erffheere, ende den
schepenen voorscreven, nochtans
gebeuret dat die vander voorscreven
geestelijckheijt daegelijcx, soo wanneer
sij dinghtalechtich sijn in materie van actie
reele, somwijlen ante litem
contestatam, somwijlen post litem contestatam,
declineeren forum, seggende
in effecte: « Wij sijn geestelijcke
persoinen, heer rentmeester, siet dat ghij
niet voorder over ons en maent; ende ghij,
heeren schepenen, niet voorder
over ons en wijst dan ghij schuldich sijt
over eenen geestelijcken persoin te
manen ende te wijsen, » niet hebbende eenigh
respect oft regard vanden
merckelijcken gronde oft totten reelen actien
twiste daer om sijnde,
contrarie den recht ende redenen ende in
abusie van dijen, ten grooten
last, schade ende verdriet vanden gemeijnen
volck tegens hen dingende;
(1) Oudt rootboeck, fol. 181 vo.
(2) Il y a ici l'espace d'un mot laissé en
blanc.
610
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
ende want de scepenen beduchten, nadijen sij
de geestelijcke persoinen
alsoo forum gedeclineert hebbende, ende dat
sij recht voert over hen
wijsden, dat sij daerom ghedaeght oft
ghejaeght souden worden vanden
geestelijcken staet, seggen daerom, wanneer
sij vande voorscreven rent-
meester om vonnis gemaent sijn in effecte bij
de redenen : ( Die heere
presenteert hem voor een geestelijck persoin,
nae onse costumen en staet
ons niet voorder over hem te wijsen. » Ende
blijft aldus die saecke ongede-
cideert, in abusi vanden notoiren rechte ende
redenen : Bidt daerom die
voorschreven rentmeester suppliant, dat Uwe
Eerweerde gelieven wille hem
van sijnder officien wegen te verleenen
besloten brieven, daermede den
voorscreven schepenen bevolen wordt recht
ende justitie te doen ende te
wijsen over den voorscreven geestelijcken
staet in allen actie reele, gelijck
over andere gemeijn ingesetenen, ten eijnde
dat de voorscreven rentmeester,
de eere ende hoocheijt ons heeren des
Keijsers van sijnder officien wegen
verwaerende, voorts mach procedeeren inder
executien soo van rechts
wegen behoiren sal te gheschieden.
Dwelck doende, etc.
BIJ DEN KEIJSER.
Lieve beminde, wij seijnden u hier inne
besloten seeckere supplicatie
onser seer lieven ende ghetrouwen cancellier
ende lueden van onsen rade
geordonneert in Brabant bij onsen beminden
Fredrick de Gent, rentmeester
ons lants van Turnhoudt inder voorscreven
supplicatien genoempt, ter saecken
van sijnder voorscreven officien overgegeven,
ende gemerckt dinhouden der
selver, ontbieden wij u, ordineren ende
bevelen seer ernstelijck bij desen,
dat ghij voortaen in allen actien reelen,
gronde ende bodem aengaende,
ende inder voorscreven supplicatie naeder
gespecificeert, daeraff naeden
notoiren lantrechte ende anderssints van
rechts ende costumen wegen, ons
oft den voorscreven rentmeester van onsen
wegen dmanen ende u het
wijsen toebehoirt, recht doet ende vonnisse
wijst ter manisse vanden voor-
screven onsen rentmeester, ghelijck ghij nae
uwer bancken recht ende
gelegentheijt vander saecken in goede justitie
sult bevinden behoirende,
ende dat soo wel in saecken priesters oft
geestelijcke persoinen, wie of
hoedaenich die sijn, als anderen eerlijcken
luijden aengaende, sonder daer
612
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
oft op sulckdanigen exceptien oft allegatien
eenichsints te letten oft acht te
slaene. Ende hier aff en sijt in egeenen
gebreecke hoe dat sij, opdat bij uwe
weijgeringen ende gebreecke onse rechten,
hoocheijt ende weerlijcke juris-
dictie niet vermindert oft vercort en worden,
ende ghij daer aff niet en staet
tot eenigen begrijpe. Lieve beminde, onse
Here God sij met u.
Gheschreven in onser stadt van Bruessel,
xviij daegen in augusto
anno xxix [18 augusti 1529].
614
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Statuijt opde frivole appellatien (1).
(18 december 1552.)
1. Wantmen dagelijcx meer ende meer bij
experientien siet vele ende
diverschen, soe wel van vonnissen
interlocutoer als diffinitiven, frivolijcken
te appeleeren zonder die aent hoodt te
verheffen oft te prosequeren, suec-
kende ende makende alleenelijcken metden
appellatien vanden vonnissen
interlocutoer treijne van processen,
somwijlen twee, drije ende viermael in
een proces, ende in zaken van condempnatien
van diffinitijffen hon luijden
creditueren den benoempden dach van betalinge
voer te dragen, latende de
appellatie naden overstreken tijt daertoe
staende lopen desert, ten grooten
spot vanden gericht ende ten verdriet der
armen luijden ende ingesetenen;
2. Ende alsoemen hier inder bancken is userende
in zaken van condemp-
natie voer schoutent ende scepenen der
vrijheijt van Turnhout dach te
prefigeeren inden vonnis van betalinge van
veertthien dagen, ende in zaken
voerden rentmeester ende scepenen van drije
dagen, ten waer na gelegent-
heijt der zaken bijden scepenen vanden
voerscreven dagen respective elck
int zijne anders gemodereert.
3. Om welck abuijse vanden frivole
voerscreven appellatie te verhuedene,
is bij schoutent, rentmeester ende scepenen
der vrijheijt van Turnhout
geordonneert ende gestatueert: dat soe wie
van ennigen vonnissen interlo-
cutoer deser bancken appelleeren zall ende
die zijnre appellatie nijet en
verheft noch en prosequeert, zal naden
overstreken tijt des verheffs gevallen
zijn inde pene van sess carolus gulden, de
helft tot behoeff des heeren, [oft]
des maenders, respective daer onder de zake
bedinght is, ende de helft der
vrijheijt.
4. Ende daerom, oft ijemandt van buijten
deser bancken geseten, oft
anderssins ingesetenen, daeraff partije
adverss, bij merckelijcke redenen
van insufficientie vanden costen den recht
verthoonen (sic), nadien alsulcke,
als aenlegger oft aenleggersse, hij [zijn]
oft haer aenspraecke gefondeert
heeft, soe verre hom de verwerder daertoe
dinght [dwinght?], zal schuldich
zijn cautie te stellene voer de costen des
proces ende de pene van, ingevalle
(1) Oudt keurboeck, fol. 62.
616
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
voerscreven, oft na zijn defensie, na
gelegentheijt der zaken, ten appoincte-
mente des gerichts (1).
5. Item, van vonnissen diffinitijff in zaken
van condempnatie daer nampti-
zatie na recht endeequiteijt in behoortte
vallen, als zijn zaken van obligatien,
van bodeloon, pijn ende arbeijt, verdiende
loon, van montcosten, van bier
ende broot, gehaelde cleijn pennewerden, van
eetcosten, gehaelden wijnen
met den pot oft gelagen, nijet boven der
sommen van thien carolus gulden,
van hueringen, van gerekende liquide oft
overthoonde schulden, van schul-
den voer scepenen bekendt, soe wie frivole
appelleert, dat is om zijn schult
met dier appellatien den tijt van verheff van
xx dagen daertoe staende
zijnen schuldenaer (2) voer te dragen, ende
binnen dien tijt van twijntich
dagen nader appellatien nijet en verheft, mer
verlaet die desert lopen,
zalmen die affpanden alsdan voerde
voerscreven sess carolus gulden, te
bekeeren als voeren; mer indijen de
voerscreven appelant tselve doet ter
goeder meijninghe zijns rechts, ende in
teecken van dien binnen vier daegen
naeder appellatien alsulcken gewijsden ende
geduempden onder protestatien
bij hom te doene (het gewijsde nijet te
approbeeren) het gewijsde genampti-
zeert zall hebben tot behoeff des crediteurs,
al eest dat hij in dien geval zo
zijn appellatie desert laet, zall ongehouden
zijn vander voerscreven penen;
welcke genamptizeerde penninghen de crediteur
die alsulcken geduempt
is zall mogen lichten vut scepenen handen
onder behoorlijcke sufficiente
cautie.
6. Item, van allen anderen zaken, als zaken
van gemeijnen contracten ende
comanschappen tusschen partijen questieux
ende twijfelechtich boven die
thien carolus gulden, item van erffenissen,
van erffpenninghen boven die
thien rijnsgulden ende voer scepenen nijet
bekendt noch met egeen obligatien
liquide, van beternissen van erven, van
injurien, van eerlijcken oft profi-
tabel amende ende diergelijcker, zall een
iegelijck vrij ende vranck van
diffinitijffen vonnis mogen appelleeren
zonder in pene van desertien te
vallen [ten zij zaecke deghene dije
appelleert de selve appellatie nijet en
verheft binnen den behoirlijcken tijde, oft
anderssins zijne jegenpartije
contenteere] (3).
7. Item, want in deser bancken allen
bedinghden acten, stucken, muni-
(1) Cet article est tout à fait incorrect et
obscur.
(2) Au lieu de: schuldenaer, débiteur, » il
nous parait qu'il faut lire: schuldeijsscher, « créancier. »
(3) Ce qui se trouve entre crochets est écrit
au-dessus et d'une autre main,
618
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
contenmenten, productien, soe wel van
levenden thoon als anderen, toe [tot]
salvatien toe excluijs, zijn openbaer ende
partijen gemeijn, alsoe dat hom
nijemanden redenen en derff pretendeeren te
beclagen, soe wel voerden
vonnis als na, vanden beraedt zijnder zaken,
is geordonneert dat voer
ende eer voer all, eer scepenen zullen
procedeeren tot wijsen eenigen von-
nissen diffinitijffen oft oeck vonnissen
interlocutoer van frivolen processen,
soe verre oft wanneer de zake oft dinghtale
des verheijschende zij, oft daer-
toe sulcx gedisponeert is, partijen zullen
hon bedinghde stucken, acten ende
productien der dinghtale moeten furneeren met
behoorlijcken inventaris
daertoe dienende, op welcken bedinghde
stucken, inden inventaris gescre-
ven ende geteeckendt, scepenen zulle recht
doen ende voerder nijet
gehouden zijn.
8. Item, dat elck procureur voer zijn zijde
dien hij inder dinghtale gedient
heeft zall schuldich zijn te maken zijnen
inventaris vanden bedinghden
stucken ten dage hom bij scepenen gestelt, op
pene van tegen tvonnis te
doene vut zijnen eijgen budel (?).
9. Item, dat soe wanneer ijemant bij vonnisse
diffinitijff is ghecondemp-
neert, tsij ten principalen oft namptisatien,
ende partije alsulcken vonnisse
begeert te stellen tot executien, tsij opde
gecondempneerden persoon oft
zijne goedens, ende de gecondempneerde vander
voerscreven executien
onbehoirlijck compt tappelleeren, zal telcker
reijsen daeraen verbeuren de
somme van twee ende veertich stuijvers, de
welcke een iegelijck appelant
gehouden zal zijn te namptiseeren aleer hij
in zijne appellatie zal wordden
ontfanghen. Ende ingevalle men naemaels
bevindt dat een appelant wel ende
behoirlijck vander executien heeft
geappelleert, salmen in dijen gevalle den
selven appelant zijne genamptizeerde xlij
stuijvers restitueren.
Gepubliceert ter puijen vut xviij decembris
anno xvc twee ende vijftich,
metden sondaeghs gebode (1).
(1) L'article 9 est écrit à la suite de la
mention de la publication et il est écrit d'une autre main; il doit
cependant avoir fait partie intégrante de
l'ordonnance, vu qu'il porte le numéro 9 et que ce numéro est écrit de
la même main que tout le reste de
l'ordonnance.
620
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE (1).
Ordinantie ende instructie voirden voerstere
vander vrijheijt van Turnhout,
waernae dat de voerscreven voerstere int
bedienen vander voersterijen
van der voerscreven vrijheijt hem zal
behoiren te vueghen ende reguleren,
so in prouffijten ende emolumenten als in
zijnen laste ende dienste.
(28 september 1560.)
1. Inden iersten, dat die voerscreven
voerstere van elcken huijse daermen
domicilie is houdende binnen der vierscharen
ende prochie van Turnhout
ende Outurnhout jaerlijcx zal ontfanghen ende
hem doen betaelen enen
halven braspenninck, vuijtgenomen den
miserabilen personen levende opde
caritate des Heijligeest ende huijsaermen.
En marge se
trouve: Anno 1630, is bij schouteth, scepenen
ende
gesworen geordineert dat den vorster sal
prouffi-
teren, in plaetse van eenen halfven
braspenninck,
eenen braspenninck, ende is van gelijcken als
voor
geordonneert bijde voorscreven alle de
naervol-
ghende aenteeckenen ende augmentatie op
ijeder
articule bij apostille gestelt.
2.Sonder dat die voirscreven voerstere van
enighe ingesetenen oft
huijslieden landt tuelende en zall moghen
nemen oft ontfanghen enich
cooren vuijten sack oft opten velde staende,
noch en sall oijck tot dijen
eijnde nijet moghen omgaen oft zeijnden
enighen dieneren, waghen oft
kerren opden huijsman, om alzo tvoerscreven
coren te gecrijghene, maer
dat gahansselijc (sic) verlaten, op pene van
zo dicwils hij dat dade daeraen
te verbuerene drij gulden, deen derdendeel
tot prouffijt onss heeren des
conincx, ende dander derdendeel tot prouffijt
vanden schouteth, ende
[t] derde tot prouffijt vanden aenbrengere.
3. Dat oijck dien voerscreven voerstere zelen
volghen het recht vanden
buijten-weeten, arrestamenten, beslaginghen,
denunciatien oft informatien
den partijen te doene van vonnijssen,
decreten oft appoinctementen van
(1) Oudt roodtboeck, fol. 158.
622
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
scepenen, tsij voirden schouteth oft
rentmeester, daer aff de voerstere sal
hebben eenen stuijver.
En marge: Binnen de vrijheijt sal den vorster
hebben van ijeder
wethe te doen twee blancken, opde omliggende
gehuchte twee stuijvers, te Roeije,
Schoenbroeck
ende Winckel vier stuijvers; behalvens in
saecken
van momboirijen en sal den vorster maer nemen
van
ijeder persoen, waer dije geseten sijn, 1 1/2
stuijver.
4. Item, van dagementen de welcke partijen
doen doen, oft anderen
instantien van recht daert dagement bijden
officiers is toegelaten, bemaendt
oft bevonnist, ende partijen also versuecken
de wete ende dagement in
diligentien gedaen te hebbene, zal de
voerstere daer aff hebben eenen
stuijver.
5. Maer van allen anderen daegementen ende
van besetsele daer meer
intervalle is dan eenen dach, zal de
voerscreven voerstere gehouden zijn
die dagementen ende weten te doene zonder
ijet daer aff van deen oft dander
partijen te nemene, het waer in gelde oft in
eenighe andere innecomen
ende prouffijte, maer sal dat schuldich zijn
te doene opden voerscreven
zijnen ordinarissen loon vanden voerscreven
halfven braspenninck (1); wel
verstaende [nochtans] (2) dat die voerstere
vanden buijten'luijdens, priesters
ende cloosteren die egheen voerstergelt en
gheven, zal moghen hebben
vanden voerscreven weeten ende gedaegsele
eenen stuijver, vuijtgenomen
dat miserabel is, als heijligeest-,
gasthuijs- ende huijsaermen.
6. Item, de voerstere, van proclamatien die
hij doet tot Turnhout, ter
puijen aff, oft tot Outurnhout, van partijen
wesende geseten buijten der
vierschare van Turnhout, sall hebben van
elcker partijen enen stuijvere
eens, weder hij tot Turnhout die publicatie
doet, oft tot Turnhout ende
Outurnhout beijde tsamen.
En marge: Sal den vorster hebben vanden
proclamatien voer
buijten liedens van ijeder binnen Turnhout
twee
stuijvers, ende tot Outurnhout drije
stuijvers.
(1) Toute cette partie de l'article a été
barrie, apparemment en 1630.
(2) Mot barré.
624
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
7. Maer van allen anderen proclamatien,
sheeren ende der vrijheijt
geboden, veijlinghe van huerdaghen oft
coopdaghen ende alle andere publi-
catien die den ingesetenen georloft woerdt
ende altijt is geweest te doen
doene, zall de voerstere die ten
behoirlijcken tijde schuldich zijn te doene,
sonder ijet daer aff te moghen ontfanghen int
particuliere, maer sal hem
houden gecontenteert metten ouden salaris van
een crone van xxiiij stuijvers,
die hem vander vrijheijt weghen zal betaelt
wordden.
En marge: Sal den vorster hier van
prouffiteren ij gulden
viij stuijvers.
8. Item, van coopdaghen ende hueringhen van
erven, dije bij evictien oft
anderssins geschieden voor schouteth ende
scepenen met bernen vander
kerssen, sal die voerstere daer inne
prouffijteren zoe vele als een scepen oft
secretaris, zonder meer.
En marge: Sal de vorster volghen dordonnancie
die t'collegie
volcht ende gewoonlijck is t'ontfanghen.
9. Item, van coopdaghen van haeffelijcke
goeden, tsij bij executien oft
anderssins bij versueeke vanden ingesetenen
ende proprietarissen, daer aff
dvuijtroepinghe vanden meesten daer voer te
biedene de voerstere in
persoene is schuldich te doene, zal van
elcken halfven dach hebben vier
stuijvers, te wetene drije uren voer ende
drije uren nae noene; ende
buijten opde gehuchten zo vele meer als de
schouteth oft twee scepenen
hebben voer heure gaigien. Ten waere in
sheeren goeden ende zaecken, ter
ordonnantie vanden rentmeestere te doene, is
ende (sic) zall de voerstere
egheen gaigien hebbene, maer daer inne doen
zo dat die zaeeken vuijteijscht.
10. Item, de voerstere sal houden tot sijnen
huijse eene gemeijne schut-
koeye, ende daer toe maken oft gewillighen
drije personen oft meer tot
schutters oft preters, om wel ende
getrouwelijck allen ende ijegelijcke bees-
ten, peerden, hoernebeesten, vercken ende
schapen gaende in deckers oft
op andere goeder liedens erve te schuttene,
ende die beesten inde voerscre-
ven schutkoeije te brengene; daeraff die
vorstere ende pretere, van alsulcken
beesten, tsij een oft meer in getale (ende zo
verre die eenen persoon toebe-
hooren), sal hebben twee stuijvers eens; ten
waer dat bijden kuerboekc
vander vrijheijt, bijden schouteth,
rentmeester ende scepenen, om zekere
626
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
zaeeken der pollicien aengaende hen
moverende, voirdere pene den voerster
werdde toegelaten. Ende is 'te weten datmen
des nachts het dobbel sal
betaelen.
En marge
:Sal den vorster genieten van elck peert, bij
daeghe,
xx stuijvers, ende snachts ende inde granen
dobbel;
van ijeder horenbeest, sdaeghs, x stuijvers,
ende
snachts ende inde granen dobbel; item, van
elck
vercken ofte gansse vj stuijvers, van elck
schaep
iij stuijvers, ende inde granen iiij stuijvers.
Dies sal
de vorster die moeten setten ende stellen
inde
schutskoeije, bij soo verre het eenichssints
moge-
lijck is; ende daer inne latende, sal over
dach ende
nacht genieten van ijeder peert iiij
stuijvers, van
ijeder horenbeeste iij stuijvers, van ijeder
vercken
j 1/2 stuijver, ende van ijeder schaep ende
gansse
j stuijver.
11. Item, soe wanneer partijen versuecken
executie ende pandthalinghen
en zal de voerstere, gesien hebbende dacte
oft vonnis, daer voer maer
moghen eijsschen ende ontfanghen drije
stuijvers, te wetene eenen stuijver
voer den voerster, ende de twee andere
stuijvers voerden scepenen; ende
zo verre de partije versuecke executie opden
persoon, om inde vroente te
halen, zal de voerstere daer aff hebben eenen
stuijver eens, ende de vocr-
screven executie met alzulcken diligentie te
doene, zonder dissimulatie, dat
de partijen daer bij niet geinterresseert en
worden.
En marge: Aengaende thalen vanden cleijnen
pant, sal den
vorster hem reguleren volghende dapostille
hijer
voorens articulo iij°.
12. Item, ende so wanneer de voerstere, ten
versuecke van schouteth,
rentmeester oft ingesetenen enighe personen
voer actie personele inde
vruente sal hebben sittende, zal de
voerscreven voerstere vander partije
crediteur oft debiteur sdaechs hebben vijer
stuijvers, ende daer voer rede-
lijcke den gevanghen cost ende dranck geven,
ende slapen op een gedeckt
bedde, zonder ijet meer van inslaen,
vuijtslaen oft ijsergelt te nemene, ten
628
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
waer die gevanghene oft vruentsate ware van
buijten deser vrijheijt, so
soude de voerstere van ijsergelt mogen
ontfanghen vij stuijvers eens.
En marge: Sal den vorster hebben voer het
vroentrecht sdaechs
ij stuijvers, voor sluijten ende ontsluijten
tsamen
viii stuijvers, voor den redelijcken cost
ende dranck
met slapen sdaechs vj stuijvers.
13. Wel verstaende, indijen de debiteur den
voerstere nijet en conten-
teert vanden voerscreven vijer stuijvers, sal
de voerstere dat mogen verhalen
opden crediteur, ten ware dat met vonnisse
van scepenen vercleert waere,
dat de voerscreven crediteur den voirscreven
debiteur ende gecondemp-
neerden partijen zoude moghen zetten ten
minsten coste; in welcken
gevalle dat de voerscreven voerstere den
voerscreven gecondempneerden
oft den crediteuren [sal] moghen affnemen
maer eenen stuijver daechs, ende
in dijen gevalle en is de voerscreven
voerstere maer schuldich dien gevanghen
te geven water ende broot ende slapen op een
bedde.
En marge : Sal den vorster hebben voer water
ende broot ende
slapen, daechs ij stuijvers.
14. Ende oft also gebuerde dat die crediteur
den voerscreven gevanghen
oft vruentsate vuijtstel geeft vander vroente
ende oighluijckinghe doet, tzij
xiiij daghen, drije weken oft langher, sal de
voirscreven voerstere den
vruentsate moeghen relaxeren ende hem doen
betaelen vander voerscreven
vruentsate oft crediteur zo langhe die
gevangene tot voersters huijs inde
vruente geseten heeft, ende voerder nijet,
noch enichsins vanden tijde
vanden dilaij oft vuijtstellinghe in egeenen
manieren; maer indijen, de
voerscreven dilaeije ende vuijtstel
overstreken wesende, de voerscreven
crediteur zijnen voirscreven schuldenaer
weder om wilde hebben inde
vruente, zal de voerstere tselve schuldich
zijn te doene, midts daer aff
hebbende vanden crediteur eenen stuijver,
ende voortaene het recht vander
vruenten zo langhe als de voirscreven
schuldenaer inder vruenten sitten zall.
15. Item, allen personen die de schouteth oft
rentmeester voer crime oft
actie civile oft [als] delinquanten gevanghen
tot voersters huijs brenghen
[oft] zeijnden, oft [die] bijden voerstere
ende dienaers binnen deser vrijheijt
ende vuijtgenomen tdorp Merxplas gehaelt
zullen wordden, sal de voerstere
630
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
die neernstelijck moeten bewaeren, ende die
in alzulcker strickter gevanc-
kenisse stellen, alzo dat zij bewaert zullen
sijn, ende also de voerstere dat
zall moeten verantwoerden; hebbende daer aff
den loon naer gelegentheijt
der zaecken ende met zijnen ijsergelt,
vuijtslaghen ende inneslaeghen, alzo
verre als die zaecke wordt bevonden crime
ende die geapprehendeerde zijn
liedens buijten der vrijheijt, gelijckmen dat
heeft geploghen te doene ende
de rekencamer den officier dat in heure
rekeninghe passeert.
16. Item, ende oft alzo gebuerde dat de
voerstere, hebbende ijemandt
inde vruente voer actie personele ende die
voerstere dijen liet ghaen vuijten
vruenten sonder consent oft beveel vanden
crediteur oft clagher, ende zulcx
bij scepenen bevonden werdt, zal de
voerscreven voerstere gehouden wesen
de volle schult als principael debiteur te
betalene.
17. Item, die voerstere zal gehouden wesen
altijt voer noene hem te
verthonen aende merckt ontrent der vrijheijt
huijs, tot gerieve vanden
schouteth, rentmeester ende ingesetenen, om
bereet te wesen exploicten te
doene, ende merckelijck op dordinarissen
daghen van recht, te wetene des
dijnsdaechs, donderdaechs ende saterdaechs,
voer schouteth, rentmeester oft
scepenen moeten compareren ende den selven
gedienstich te wesene ende
[de] roede achter de justicie te draghen,
gelijck eenen voerstere toebehoirt.
18. Op welcke voorscreven daeghen van recht
de voerstere zal opder
vrijheijt huijs, daermen die justicie
exerceert, moeten bewaeren de camer-
deure, ende de partijen wt ende in roepen, zo
dat bij schouteth, rentmeester
ende scepenen den voerster zal wordden
gelast.
19. Item, zal de voerscreven voerstere des
sondaechs voer noene hem
laten vinden bijden voerscreven schouteth,
rentmeester ende scepenen, om
de geboden van sheeren weghen te doene ende
te verstaene oftmen enighe
nieuwe zaecken zoude publiceren, ende voerts
den voerscreven schouteth
ende rentmeestere zulcken dienst ende
assistentie te doene als dat een
roijdrager oft vorstere schuldich is van
doene ende tot Turnhout van oudts
heeft geploghen te doene.
20. Item, den voirscreven voerstere en sal
egheenssints den huijslieden
oft andere travelleren om hem crauweijde in
dachueren, knaepsceden oft
werckhueringhen met wagenen, peerden oft
kerren gedaen te worddene, oft
eenichsins met ijemanden te simuleren oft
conniveren, op pene van iij rijns-
gulden telcker reijsen daeran te verbeuren,
ende die te bekeeren als voren.
632
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
21. Item, de voerstere, ter ordinantien van
scepenen, zall gehouden zijn vier
mael des jaers metten rentmeestere vander
vrijheijt; die de beden ontfanght,
inder vrijheijt ende den gehuchten om te
gaen, ende den ingesetenen te
vermaenen tot betalinghe vanden beede,
henlieden adverterende van [der]
schaden dije bij executie daer op zoude
moghen loopene, zonder nochtans
van ijmanden enighe boeten tontfangene oft
ennighe executie tattenterene,
maer sal dat verlaten den schouteth; welcke
schouteth de defaillanten, die
hem bijden rentmeester van Turnhout zelen
wordden overgelevert, de voer-
screven vorstere zal moghen doen executeren,
op sijne behoirlijcke boeten
van twee stuijvers op elcken defaillant, tot
behoeff vanden schouteth.
22. Item, de vorscreven voerstere zal
schouteth, rentmeester ende
scepenen subject wesen om personen opter
vrijheijt huijs te gedaeghen oft
te brenghen nopende den keurboeck ende des
daer aff dependeert, so wel
voirden schouteth als voerden rentmeester,
sonder ijet daer aff te heijsschene.
23. Item, alle getuijghen die de schouteth
oft rentmeester willen produ-
ceren, tsij bij enqueste preparatoir
oftanderssints, zal de vorstere die moeten
daghen zonder ijet daer aff te nemene, ten
waer dat partijen versochten een,
twee oft meer personen gedaecht te hebbene,
zo sal de voirstere zulcken
persoon bedwinghen ende gedaeghen midts
hebbende vanden partijen
alleenlijck eenen stuijver eens.
24. Item, so wanneer dat de vrijheijt doet
oft laet maken enighe straeten
oft ander notable wercken, plantinghe oft
generale crauweijden gedaen
wordt [worden] bijder gemeijnte tot behoeff
vander vrijheijt, daer toe dat
zoude moeghen dienen enighe bedwanck ende de
vorscreven crauweijden
zijn penale, zal de vorstere, ten versuecke
vander vrijheijt, sdaechs vier
stuijvers hebben.
25. Item, ten tijde vander pesten, daer Godt
de Heere der [die] vrijheijt
aff beschermen moet, zal de vorstere hem
laten vinden voer ende na noene
bijder vrijheijt huijs, bij schouteth,
stadthouder, scepenen, om alle stonden
alsulcken geboden te doen als dat bijder weth
geordineert ende den tijt vuijt-
heijsschen zall, soe aenden scrobbers als
aenden pesthuijse, sonder hem
nochtans te stellene in merckelijcke oft
notoire periculen.
26. Item, ende oft gebuerde dat de vorstere
bij executie voer actie perso-
nele iemanden inde vruente hadde, ende die
vruentsate van eenen, twee oft
meer crediteuren werdde belast, ende al
hadden zij vonnisse geobtineert,
634
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
so en zall nochtans de voerstere nijet meer
hebben van [dien] vruentsate dan
trecht van eender executien, al waert oijck
so dat de vruentsate so langhe
bleeff sitten tot dat hij alle zijn
crediteuren betaelt hadde.
27. Item, zall de voerscreven vorstere, tot
onderstande van zijnen dienste,
opde jaermercten vander vrijheijt hebben ende
moghen ontfanghen van
elcker crame opde plaetse, die buijtenliedens
hijer opde merct gebruijcken
om goet te vercoopen, een oirt stuijvers, na
doude gewoente.
28. Item, de vorstere zal gehouden zijn, ten
versuecke vanden schouteth
ende rentmeester, allen weten, besetsele ende
dagementen van hueren offi-
cien weghen te doene sonder ijet daer aff te
nemene, noch vanden schouteth,
rentmeester oft vanden partijen, ten ware die
conterpartijen vanden officiers
daer inne werdden gecondempneert.
29. Item, dat de vorstere hem nijet en zall
absenteren vuijter vrijheijt
van Turnhout met ij, iij oft meer daghen, ten
zij bij consent vanden schou-
teth, oft rentmeester, oft die wethouderen,
oft enighe van henlieden.
Welcke voerscreven declaratie woerdden gedaen
bij provisien onder de
beliefte van Zijne Majesteijt, om die te
modereren, veranderen, verminderen
ende vermeerderen als ende alzoet Zijne
Majesteijt believen ende na redene
behoiren sall.
Dese voerseide conditien ende articulen zijn
geconcipieert ende geraempt
bijden schouteth, rentmeester ende scepenen
der vrijheijt van Turnhout,
daer bij geroepen Hans Schilders,
jegenwoordighe voerstere vander voer-
screven vrijheijt, opten achten ende
twentichsten dach septembris xvc jaer
ende tsestich.
Aldus onderteeckent als hijer na volcht : M.
VAN MECHELLEN, A. LYERE,
die scepenen vander vrijheijt van Turnhout.
Geteeckent M. DE MOMBARE.
Ende onder stont gescreven: Dese ordinantie
ende instructie is gecollation-
neert teghen doriginael gesien inder cameren
van rekeninghen ons heeren
des Conincx te Brussel, ende aldaer gebleven
ende geleijt inde laeije van
daffairen van Turnhout; ende is dese
voerscreven ordinantie voer copie daer-
mede bevonden accorderende, den xixen
octobris xvc ende tsestich, bij mij,
Onderteeckent HOOCHSTOEL.
636
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE (1).
Ordonnantie opden termijn van appellatie.
(4 september 1561.)
AEN MIJNEN HEEREN BOURGERMEESTEREN, SCEPENEN
ENDE RAIDT VANDER STADT VAN
ANTWERPEN.
Thoonen uwe goetwillighe die schoutet,
rentmeester ende scepenen der
vrijheijt van Turnhout, hoe dat, so wanneer
ter manisse des voirscreven
schoutets ende rentmeester bijden voirscreven
scepenen ennighe processen
met diffinitijffven vonnisse worden beslicht
ende vuijterlijck recht gedaen,
dair deur deen oft dandere partie wort
gecondempneert ijet te voldoene,
ende die voirscreven partien egeenen wil oft
meijninghe en hebben vanden
vonnisse te appellerene oft grieven te weten
te allegeren, voorderen hen
dagelijcx die partijen vanden voirscreven
vonnissen binnen de thien daghen
te appelleren ende dije selve te provoceren
aen Uwen Edelen, daer toe sij
weeten dat hen, boven de voirscreven thien
daghen, na ghemeijnen rechte,
noch competeren twintich daghen, om alsoe den
geobtineerden te vertrec-
kene vander executien die totten voirscreven
vonnis behoorde te stane.
cesserende die voirscreven calumpnieuse
appellatie, oft anderssints den
partijen die macht nijet en hebbende ennighe
appellatie te vervolghen, te
astringeren tot appoinctemente naden appetijt
van sulcken appellanten,
ende dat noch arger is, als sulcken appelant
binnen den voirscreven tijde
alnoch nijet tot sijnen intentien en can
geraken, voordert alhier op dleste
vanden voirscreven twintich daghen timpetreren
van Uwen Edelen bescrijff-
brieven, doende stellen den dach vanden
overbrenghen vanden processe tot
sekere langhe daghen ende tijde, so van sess
weken oft twee maenden, ende
so wanneer den tijt op drije daghen oft daer
omtrent is omme comen, alsdan
so renuncieren vander voirscreven
geintendeerde appellatie, al in verachtinghe
vanden voirscreven vonnisse, achterdeel
vanden executien ende injurie
vanden supplianten, gelijck sulcx is gebeurt
binnen drij maenden in vijff
diversche saken, namelijck Marie vanden
Grave, Cornelis Cauwelers, Hugo
van Groenhoven ende Adriaen vander
Brestraeten, in twee distincte zaken:
(1) Oudt keurboeck, fol. 164.
638
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Om waer jegens te versiene die supplianten
hadden geconcipieert sekere
ordonnantie, alsdat, so wanneer ijemant hadde
geappelleert, ende sijne
appellatie nijet en prosequeerde, oft ten
minsten, nadien de supplianten
bescreven souden zijn, voorts en vervolght,
dat sulcken appellant soude
vervallen wesen inde pene van sess gulden,
tappliceren deen derdendeel tot
behoeff vanden heer, ende dander twee
derdendeelen ad pios usus; ende
want voortijden den stijl ende maniere van
procederen tot Turnhout, int
jaer vijffendertich lestleden, is bij Uwen
Edelen gestelt ende geadvoijeert,
en willen de supplianten de voirscreven
ordinantie nijet te werck stellen ten
waere bij auctoriteijt oft advijs van Uwen
Edelen, wettich hoot vanden
supplianten : Bidden daeromme op de margie
van desen te advoijeren die
voorscreven geconcipieerde ordinantie, oft
sulcx als Uwen Edelen inder
equiteijt sal goetduncken te geschiedene.
Dwelck doende, etc.
Et il était écrit en marge: Is bij mijnen
heeren bourgmeesteren ende
scepenen deser stadt geapprobeert, gelaudeert
ende geadvoijeert, lauderen,
approberen ende advoijeren midts desen de
ordonnantie hier inne gemen-
tionneert ende bijden supplianten
geconcipieert.
Aldus gedaen quarta septembris xvc jair ende
cenen sestich.
Ende onderteeckent POLITES.
Plus bas était écrit: Gecollationneert metter
requesten originale ende der
apostillen inde marge gestelt, ende daermede
bevonden te accorderene,
bij mij,
Onderteeckent N. DE MOMBARE.
640
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Tableau indiquant la coutume suivie dans les
communes de l'arrondissement
de Turnhout (1).
Communes.
Arendonck.
Baelen (2).
Baerle-Hertog.
Beersse.
Bouwel.
Casterle.
Dessele (Desschel).
Eynthout.
Gheel.
Gierle.
Grobbendonck (3).
Herenthals.
Coutume suivie.
Antwerpen.
Moll, Baelen en Dessele; in materie van
successie,
Santhoven.
Santhoven.
Santhoven.
Santhoven.
Eigen costuim. Keuren en breuken Santhoven;
suc-
cessie en devolutie bij bank [bijvang] Lier.
Moll, Baelen en Dessele. Suppleert Santhoven.
Gheel.
Gheel.
Santhoven.
Santhoven.
Eigen costuim. Suppleert Antwerpen. Huijzen
daar
geen veertig roeden erve aanhooren, meubel
have.
Bij bank [bijvang] Lier. Santhoven keuren en
breuken.
Hersselt (4).
(1) Nous devons ce tableau à l'obligeance de
M. l'avoué Hoefnagels, bourgmestre de Turnhout, qui le tenait
de M. le président honoraire Van Genechten,
lequel l'a dressé, dès le début de sa carrière au barreau, sur des
indications prises dans les communes, et qui
l'a soumis à l'avis de feu MM. Vissers, notaire à Casterlé, Peeters,
de Moll, et d'autres personnes très au
courant du droit coutumier. On y remarquera que les indications qui
concernent Turnhout ne correspondent pas avec
celles du Brabandts recht de Christyn, mises à la suite de la
coutume de Santhoven. D'après ce recueil, le
hameau de Roode (aujourd'hui sous Vieux-Turnhout) suivait la
coutume de Santhoven, tandis que, d'après le
tableau, tout le territoire de Turnhout suivait la coutume
d'Anvers. M. Van Genechten affirme qu'il a
pleine confiance dans le tableau ainsi dressé par lui.
(2) Baelen ne figure pas dans le Ressort de
Christyn comme ressortissant à Santhoven.
(3) Même observation pour Grobbendonck.
(4) Hersselt est renseigné dans le Ressort de
Christyn comme ressortissant à Santhoven en matière de statuts
et amendes.
642
Herenthout.
Lier.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Communes.
Hoogstraeten (1).
Houtvenne.
Hulshout.
Lichtaert.
Lille.
Meerhout.
Meir.
Meerle.
Merxplas.
Minderhout.
Moll.
Morkhoven.
Norderwyck.
Oevel.
Olmen.
Oolen.
Poederle.
Poppel.
Raevels.
Rethy.
Ryckevorsel.
Thielen (4).
Tongerloo.
Turnhout.
Antwerpen.
Lier.
Lier.
Gheel. Santhoven, keuren en breuken.
Santhoven.
Loven.
Santhoven.
Santhoven.
Santhoven (2).
Santhoven.
Moll, Baelen en Dessele. Suppleert Santhoven
(3).
Lier.
Lier. Keuren en breuken, Santhoven.
Gheel.
Santhoven.
Lier.
Santhoven.
Antwerpen.
Antwerpen.
Gheei.
Santhoven.
Santhoven.
Lier. Keuren en breuken, Santhoven.
Antwerpen. Huijzen met veertig roeden erve in
de
stad gelegen zijn haafdeijlig; behoudens het
leen-
goed.
Varendonck.
Wechelderzande .
Veerle.
(1) Hoogstraeten est renseigné dans le
Ressort de Christyn comme ressortissant à Santhoven pour le banc
externe (buijtenbanck).
(2) Mercxplas ne figure pas dans le Ressort
de Christyn comme ressortissant à Santhoven.
(3) Christyn dit: van keuren ende breucken,
Santhoven.
(4) Thielen ne figure pas dans le Ressort de
Christyn comme ressortissant à Santhoven.
644
Coutume suivie.
Lier.
Santhoven.
Gheel.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
TEXTE.
Communes.
Vlimmeren.
Vorsselaer (1).
Vorst.
Vosselaer.
Weelde.
Westerloo.
Westmeerbeek.
Wortel.
Zoerle-Parwys.
Santhoven.
Lier. Keuren en breuken, Santhoven.
Loven.
Santhoven.
Antwerpen (2).
Lier. Keuren en breuken, Santhoven.
Lier.
Santhoven.
Lier.
(1) Christyn ajoute: opt Sant.
(2) Christyn dit : onder Weelde, die
leenmannen van Weelde (sous Weelde, les hommes de fief de Weelde).
646
Coutume suivie.
COUTUMES DE LA VILLE DE TURNHOUT.
Coutumes de Brabant. Marquisat d'Anvers. --
TOME VI.
64